Arturo Goicoechea, neurólogo: «Non hai por que cuestionar a dor dun paciente»
ENFERMIDADES
O recoñecido experto en dor fala da conciencia humana e do pouco que se coñece respecto diso
16 abr 2025 . Actualizado á 14:39 h.O doutor Arturo Goicoechea naceu en Mondragón, no ano 1946. Primeiro, especializouse en neuroloxía e, máis tarde, foise penetrando en buscar resposta aos «síntomas sen explicación médica». Coñecido pola súa investigación da dor crónica, analiza por que unha persoa pode sentir dor sen nada físico que o explique no seu novo libro O teu corpo fala (Vergara,2025).
—Que é a dor?
—A dor é aquilo que sentimos cando dicimos que sentimos dor. É unha experiencia que todos coñecemos e cando alguén nos di que lle doe, pois botamos man desa experiencia que nos afectou a nós, pero non hai por que cuestionala. Ninguén pode xulgar esa experiencia.
—Onde se produce a dor?
—A dor é un contido da conciencia e non temos nin idea de como se xera a conciencia. Só sabemos o que aparece na conciencia, pero toda a arquitectura neuronal é dunha complexidade que aínda non podemos abordar. Por iso, limitámonos a saber algunhas cositas do inicio do procesamiento, pero non que é o que se xera e como e cales son os mecanismos para que, en base a uns estímulos físicos, logo apareza un contido na conciencia. Ignoramos moitísimo máis do que sabemos. É dicir, podemos describir o que sentimos, o que pensamos e aí é onde ás veces se producen erros de interpretación que son os que se trata de corrixir.
—Pero, que sucede realmente no tecido onde notamos a dor?
—Esa é a misión do profesional. Cando alguén relata que sente dor no ombro dereito, o profesional ten que facer dous procesos. Un, facer preguntas sobre o síntoma e cando apareceu, como logo explorar o ombro, a función do ombro. E, finalmente, se fai falta facer probas complementarias, obter ecografías ou imaxes do ombro para concluír se nesa zona onde o paciente refire dor hai algunha patoloxía que se poida obxectivar. Ese é o primeiro paso. Cando se obxectiva esa patoloxía, o que ten que facer o profesional é colaborar co organismo para protexer esa zona e logo recuperala funcionalmente canto antes. O problema xorde cando, nesa parte na que o paciente refire dor, non atopamos unha causa que o explique e xustifique. E aí o medicamento non acaba de dar as claves de explicación nin de solución.
—É difícil dicirlle a ese paciente que, a pesar de os síntomas, pese á dor que el ou ela ten, está san?
—Si, non é doado, pero porque estamos instruídos nunha explicación intuitiva. É dicir, o paciente di que lle doe, esa é a súa evidencia, e non lle entra na cabeza que non poida haber nada patolóxico que explique e xustifique a súa dor. E o profesional, cando non atopa esa patoloxía, tampouco sabe que dicir nin que facer. Afortunadamente, do pouco que imos sabendo sobre a trama neuronal da conciencia, podemos dispor de explicacións na actualidade. Pero son complexas. Non se poden simplificar dicindo, bo, pois non é nada, ou tómate isto, ou será psicolóxico. Empezamos a botar man da biografía do paciente, que se está tenso, que se non dorme, e xulgamos á persoa, no canto de xulgar o proceso que realmente ocasiona unha dor sen que estea a pasar nada patolóxico na zona. Iso, afortunadamente, xa se está deixando de facer. Pero é un proceso de aprendizaxe, de instrución, de información, de educación ao paciente para que poida afrontar esa situación coas máximas garantías de poder disolvela.
—Por que dóeme algo se non teño nada?
—Hai que explicar cuestións básicas de que é a conciencia, que é unha percepción e hai que disolver unha cousa que intuitivamente parece verdade, que é o que chaman a interpretación intuitiva e inxenua do que aparece na conciencia. No sentido de que eu, por exemplo, se estou a oír un son dunha campá neste momento, o cerebro sitúa a orixe do son na campá. Pero iso non é así. O son non sae da campá, esta xera unhas vibracións que se transmiten polo aire e os sensores que temos no oído de vibracións convérteno e xeran son, aínda que non sabemos como. É dicir, hai unha correlación ou unha coherencia entre o que sucede, que son fenómenos físicos, e o que percibimos, neste caso o son. Pero o son é unha construción do cerebro da cal non temos nin idea de como se transforman esas vibracións nun sinal eléctrico e como percibimos eses sinais eléctricos como son. Con isto quero dicir que é moi difícil explicar á xente que, ás veces, o que intuitivamente parece certo non éo en termos de realidade física. E no canto de son pomos dor. Ao final, parece que esta sensación vén do tecido onde a sentimos, como a campá, pero en realidade é unha construción que sente onde non se xera. A dor fórmase nunha estrutura neuronal complexa que imos coñecendo pero ignoramos como se produce. Si que sabemos que podemos sentir dores sen que haxa dano. O mesmo que podemos oír sons sen que haxa unha fonte física de xeración.
—Que ten que ver o eu inmunolóxico co eu como relato?
—O organismo está vixiado, protexido e organizado por dous sistemas. Por unha banda está o inmune, que ten unha competencia para analizar todo tipo de moléculas propias e alleas. E logo tamén analiza moléculas de xermes ou de cousas que poden entrar por vías respiratorias, dixestivas, e pode destruílos. Doutra banda, a rede de neuronas que tamén ten esa misión de analizar algunhas moléculas e variacións físicas como a temperatura, o estímulo mecánico; así como de diferenciar o que é propio, por exemplo, as consecuencias sensoriais, do que un fai porque decide facelo. Ademais, tamén determina que é o ameazante, perigoso, inofensivo ou incluso beneficioso, xa sexa propio ou alleo. Ambos poden cometer erros de atribución de valor negativo ou positivo. Cando iso sucede, aparece un problema moi serio porque o sistema inmune pode interpretar que o aire con pole é perigoso e defenderse. Cando o sistema neuronal equivócase non chega a ser tan drástico, pero xera estados de alerta ou de protección, que os recibimos na conciencia como dor, como mareo ou fame. E é aquí cando, aínda que non estea xustificado, este sistema pode proxectar dor e que a rede neuronal estea a vixiar e protexendo unha zona. Se por exemplo pasa no ombro, a función desa zona vai estar penalizada e a persoa evitarao. Hoxe en día, están a realizarse programas de educación de quitar o medo á actividade. É algo máis complexo de traballar que simplemente receitar un ibuprofeno.
—Noutras palabras, se me doe o ombro sen unha causa aparente, estes programas buscan como quitarme o medo para movelo. É correcto?
—Si, pero é moito máis complicado. Ese erro de atribución por parte do organismo xera unha serie de automatismos, de rutinas e de costumes. Primeiro, fai que a persoa interprete que se lle doe algo é porque hai algo, e isto hai que desterralo. Hai que centrarse no resto do proceso, porque ao final, esta idea creou hábitos motores de protección por parte do organismo. Isto pode modificar os patróns de relación motora e patróns de protección que non serven para nada máis que para mortificar e para invalidar. Hai patróns de impacto emocional que se poden modificar, patróns conductuales ou de relato social.
—No libro di que podemos estar sans, pero sentirnos enfermos por culpa dos expertos. Por que?
—O interior do organismo é algo opaco, é un sistema complexo para o individuo. Non temos o equivalente a ollos, oídos ou olfacto que nos pasa información directa do interior. Sobre o interior coñecemos cousas sobre vísceras, pero moi pouquiño sobre o sistema neuroinmune e a súa parte parte neuronal. E do pouco que coñecemos non hai moita instrución social. Pero, en lugar de dicirlle ao publico que non temos nin idea, contamos historias sobre a rede de neuronas ou sobre o cerebro. Hoxe en día, vemos explicacións neurocientíficas e cerebrais para todo, pero está a esaxerarse un pouco o coñecemento que temos das cousas. No canto de dicir que non temos nin idea e estar calados, pomos etiquetas e facemos atribucións. Por exemplo, dicímoslle a un paciente que naceu con hemicrania porque son os xenes ou o seu estilo de vida. É dicir, construímos un relato e cúlpase ao paciente. Por iso, desde esta nova perspectiva, desfacemos todas esas historias que se foron contando e que se foron incorporando á aprendizaxe e que converten a un cidadán libre e san en alguén enfermo dunha patoloxía misteriosa e irreversible, que ten que aceptar e soportar con dignidade. Creo que esa non é a solución. A través da linguaxe, entra unha información que converte un organismo san nun organismo que segue estando san pero non ten a autorización para moverse en liberdade.
—Cuán importante é a expectativa do paciente no tratamento?
—É importante, pero non se trata de cal é a actitude do paciente, que tamén importa, senón da información que damos e de conseguir a súa colaboración, e logo, proceder a un proceso de aprendizaxe, de modificación de hábitos en todos os planos que antes citamos cognitivos, atencionales, emocionais conductuales. Os pacientes enténdeno, pero primeiro prefiren que se faga todo o coñecido, como os fármacos, ou incluso acupuntura, que o que non é. Non dan o visto e prace a unha proposta que é estraña, da que non teñen noticia.
—Cal é a explicación correcta da dor crónica?
—A explicación correcta é que aquilo que xera a dor é unha dor crónica e iso pode ser unha patoloxía crónica, un cancro, unha inflamación ou parte do sistema inmune, ou un sometemento de tecidos a unha situación de estrés continuada. Noutros casos non se trata dunha patoloxía, senón ao proceso de atribución, que é erróneo e non se fai nada por corrixilo. Aparecen círculos viciosos, profecías autocumplidas. Pero se nós traballamos o erro de atribución, creamos condicións que minimicen a probabilidade de que doia, aínda que en realidade non hai nada que doia.