Desde o arrefriado ata a dermatite, un repaso polas principais afectacións da nova estación
23 sep 2022 . Actualizado á 18:49 h.Estréase o outono. Unha estación de cambios importantes no tempo, con baixada xeral das temperaturas, aumento da humidade na contorna e diminución da presión atmosférica. O día faise máis curto, e o noso humor empeora con iso. A saúde, á vez que as follas das árbores, perde forza. Pero, a que nivel? Existe un conxunto de enfermidades que forman parte do ideario clásico desa época (polo menos, facíano ata a chegada do covid-19) e reviven coa chegada do frío. Aínda que de momento, os valores do termómetro mantéñanse polo alto.
O comezo da estación de setembro vén acompañado de novos axentes ambientais que poden prexudicar o estado de saúde de determinadas persoas. Os virus respiratorios son os primeiros que se veñen á cabeza. O moqueo, a tose ou os esbirros fan de banda sonora durante estes meses. «A súa aparición ten que ver con factores externos. É dicir, son cíclicos», comeza explicando Jesús Sueiro, médico de familia e vogal da Asociación Galega de Medicina Familiar e Comunitaria (Agamfec), «os virus circulan normalmente en ondas. Moitas veces, veñen dos países orientais en dirección occidente», engade.
No outro lado da balanza, aínda que con signos de alerta similares, atópanse as alerxias. A primavera non é a única que o sangue altera. Segundo a Sociedade Española de Inmunología Clínica, Alergoloxía e Asma Pediátrica, os meses de outono, «son unha época de polinización de determinadas plantas, de maior humidade o que favorece a aparición dos fungos, e dunha menor ventilación nas casas que dá lugar a unha maior exposición aos ácaros». Así a volta ao cole vén acompañada de máis visitas a urxencias. «O frío provoca a redución das defensa locais. Ocorre na dermatite atópica, como nas infeccións de vías respiratorias. En ambas as produce sequidade. Cando isto sucede e as baixas temperaturas producen unha agresión na nosa pel, redúcense as defensa locais e aumenta a probabilidade de infectarse», detalla Lorenzo Armenteros del Olmo, portavoz da Sociedade Española de Médicos Xerais e de Familia (SEMG).
1. Dermatite atópica, baixan as defensa e aumenta o proído
Trátase da enfermidade inflamatoria crónica da pel máis frecuente durante a infancia, aínda que tamén está presente na adolescencia e adultos. Caracterízase por pel seca e sensación de proído. Afecta a entre o 5 e o 20% da poboación xeral, e está entre as dez primeiras causas de visita á consulta dun dermatólogo.
Trátase dunha afectación moi sensible aos cambios de temperatura, polo que se agrava en épocas como o outono ou a primavera. Así o explica a Asociación Española de dermatoloxía e Venereología: «A temperatura, a humidade e a radiación afectan os síntomas. As baixas temperaturas aumentan a irritabilidade da pel». Iso si, a calor tampouco é beneficioso. Ao provocar unha maior sudoración, produce cambios no pH da suor, aumenta a alcalinidade e con iso o crecemento bacteriano, a irritación e o prurito.
«Cando falamos de xente atópica referímonos as persoas que teñen tendencia a sufrir alerxias de todo tipo, xa sexa dermatite, asma, conjuntivitis ou rinitis», explica o vogal de Agamfec. Non lle falta razón. De feito, tal e como apunta a SEDV, aínda que a dermatite non sexa unha alerxia (pois ten unha orixe multifactorial), si pode coincidir no mesmo paciente coa rinitis ou a asma. Os tres son procesos atópicos que se diferencian segundo o órgano diana: a pel, as vías respiratorias altas e as baixas.
O control da enfermidade, polo menos, en primeira instancia consiste no coidado da pel. «A pel seca produce máis prurito, e iso á súa vez fai que nos rachemos máis. Isto pode cronificar a dermatite a longo prazo», detalla Sueiro. É por iso, que manter a pel hidratada «axudará a soportar mellor os brotes, diminuír o proído e acurtar o proceso», recomendo o experto.
2. O arrefriado e a gripe, dous clásicos que regresan
Volve a época de ir co pano a todas partes. Aínda que o outono non é o momento álxido da gripe, si o é doutros virus respiratorios. As causas para o seu aumento son varias. En primeiro lugar, estes microorganismos teñen maior resistencia no aire frío, a poboación pasa máis tempo no interior, e a ventilación é por tanto menor. Os xermes acumúlanse, e son poucas as persoas que se resisten. O comezo do frío deriva nunha tormenta perfecta para que os virus respiratorios campen ás súas anchas. «A gripe adoita vir en xaneiro ou en febreiro. Por iso é polo que nos vacinemos agora. Nestas datas é momento dos cadros leves de catarro, sobre todo en nenos, causados por virus sincitiales respiratorios, o rinovirus ou o adenovirus», describe o doutor Jesús Sueiro, que engade: «Son ondas de virus que veñen e vanse. Relaciónanse co movemento das persoas, co paso dos animais á cadea humana.
Aínda que o coronavirus que nos afectou trastornou o panorama habitual». Imaxinemos un nicho ecolóxico, un virus chega, infecta a un número de persoas e vaise. Deixa un oco. «Durante estes dous anos, o covid-19 ocupou ese nicho. Agardemos que este ano todo volva á normalidade, de forma que este só forme parte da paisaxe natural e non ocupe todo o espazo viral», detalla.
A baixada de temperaturas fai que o sistema inmune sexa menos eficaz. O aire frío é capaz de inmobilizar os cilios, un conxunto de pelos das vías respiratorias cuxa función é expulsar os xermes que entran por eses condutos. Non só isto, senón que tal e como explicaba Rodrigo Santos, integrante do Grupo de Traballo de Enfermidades Infecciosas da Sociedade Española de Médicos Xerais e de Familia, nesta reportaxe, «os virus respiratorios estacionais replícanse con maior avidez, e a súa cuberta lipídica é máis resistente, o que axuda a que sobrevivan máis tempo a baixas temperaturas nas vías respiratorias altas». Referíase ao nariz, por exemplo, porta de entrada a este tipo de xermes. En resumo, é unha suma de factores: «Vivimos en lugares máis pechados, o contacto é máis próximo, as probabilidades de infección son máis altas e as defensa naturais das nosas fosas nasais vense reducidas polo frío», detalla o portavoz da SEMG.
Así as cousas, os catarros están ao virar a esquina. Adoitan cursar sen febre e maniféstase ao final das vías respiratorias superiores: nariz, garganta, traquea, larinxe, seos nasais e oídos. De aí, os síntomas máis comúns. Mucosidade nasal, dor de garganta, tose rouca, tose e ruídos respiratorios, e con moita menor frecuencia, febre. «Estes meses é época dos arrefriados en toda a súa gama», di o doutor Armenteros, que engade: «Tamén son frecuentes polos cambios de temperatura que hai. Pode haber unha diferenza de ata dez graos e iso pode dar lugar a que teñamos procesos respiratorios nas vías altas: farinxite, nasofaringitis ou rinorrea acuosa», explica.
Non existe tratamento da infección, senón dos síntomas. Non é posible atacar á orixe. E ollo, porque na prevención existe un mito: a vitamina C non evitará que pases o arrefriado. «Non existe ningún mecanismo que preveña as infeccións virais», alerta o doutor Sueiro. Iso si, non hai dúbida de que unha persoa que estea a tomar inmunosupresores ou teña problemas inmunitarios poida pasalo peor ao atravesar un catarro.
Se algo bo deixou a pandemia foi o efecto das máscaras: «Probablemente, se a xente que ten síntomas de calquera infección respiratoria, por exemplo que está a empezar a ter un catarro, ponse unha máscara podería cortar en certa medida a transmisión viral», explica o doutor.
A humidade é, ente punto, importante: «O recomendable sería que na nosa casas, aínda que coas calefaccións postas, mantivésemos o ambiente húmido para que a mucosa estea hidratada, e desta forma, proporciona unha maior defensa ante a infeccións», precisa o doutor Armenteros. Abrigarse máis ao saír, e menos ao entrar é outro dos grandes consellos.
3. A pneumonía, unha complicación para evitar
Consiste na infección dos pulmóns, que pode ser un proceso de contaxio propio ou aparecer como unha complicación a outra infeccións, xa sexa a gripe ou o covid. O cadro de síntomas inclúen febre, calafríos, sudoraciones, tose con flema ou dor torácica que se incrementa ao respirar. Tamén, dores musculares ou de cabeza, debilidade e ata de apetito. Tal e como explica o doutor Lorenzo Armenteros del Olmo, «hai un grupo de bacterias e virus que produce pneumonía, o streptococcus pneumoniae, por exemplo.
De feito unha das vacinas que se pon no inverno é a antineumocócica», detalla. Unha protección que avanza na capacidade de defensa. Esta enfermidade non só é un cadro «con efecto respiratorio-pulmonar, senón que o estreptococo pneumonía ou o neumococo pode dar afectacións sistémicas de tal calibre que rematen en amputacións ou meninxites», expón o profesional.
4. Asma, sensible ao frío e á humidade
O vaivén do outono, con cambios de temperatura e de humidade, conduce a un incremento dos casos de asma. De feito, segundo a Sociedade Española de Inmunología Clínica e Alerxia Pediátrica, é a peor época para as persoas que a padecen: «No outono coinciden cambios climáticos, como a baixada de temperaturas e maior humidade e número de choivas, coa volta dos nenos ao colexio. Nesas condicións climáticas proliferan os ácaros e os fungos, e ao estar na aulas poden verse máis expostos». Ademais, ao haber unha maior cantidade de alérgenos e de infeccións virais, os síntomas aumentan.
«A asma agrávase co frío porque fan que as vías respiratorias séquense e haxa máis posibilidade de inflamación, e en parte esta enfermidade é inflamatoria», explica o portavoz da SEMG. De igual forma, pode cursar con determinados tipos de alérgenos: «A histamina, relacionada cos alérgenos, pode provocar o incremento da crise asmática», engade. Así, serían dous mecanismos diferentes de empeoramento.
Nesta situación, o tratamento dependerá do que, do como e do porqué. Por exemplo, se os síntomas aparecen de forma aguda, úsanse medicamentos broncodilatadores. Tamén pode ter un carácter preventivo, e que o profesional recorra a solucións que busquen reducir a inflamación crónica dos bronquios e facer que non sexan tan reactivos. Xa para rematar, se se pretende atacar o porqué, é necesario atopar a causa da asma. Se é alergénica, o tratamento terá como obxectivo empregar medidas ambientais que eliminen a orixe, como por exemplo, os ácaros.
5. Enfermidades reumáticas, chega o outono e dóeme un xeonllo
Chega o outono, e ao avó dóelle o xeonllo. Antes de que chova, el sábeo. As enfermidades reumáticas teñen unha alta prevalencia entre a poboación, e estímase que en España afectan a unha de cada catro persoas maiores de 20 anos. É habitual que os pacientes refiren un empeoramento da dor nas súas articulacións cando o outono marca o seu comezo no calendario, o que se adoita xustificar polo incremento da humidade, as choivas e a baixada de temperaturas. Ten sentido? «Os resultados son contraditorios uns con outros. Algúns estudos atopan alteracións debido aos cambios de presión atmosférica que se producen, sobre todo, no outono e primavera. Parece ser que nas articulacións hai uns receptores de presión que notan eses cambios, actívanse e liberan unhas substancias que actuarían sobre os receptores da dor», responde o doutor Marcos Paulino, portavoz da Sociedade Española de Reumatoloxía e reumatólogo do Hospital Xeral Universitario de Ciudad Real.
Con todo, a evidencia científica non proba esta relación ao completo. «Ten unha parte de razón. Co frío movémonos menos, as nosas articulacións están máis anquilosadas e os músculos máis contraídos. E iso fai que a nosa articulación entre menos en claro»,detalla o doutor Armenteros. Se houbese calor, estaría máis osixenada debido á circulación sanguínea, «e con iso, produciríase unha redución da sensación da dor,da mesma forma que o frío pode incrementaríaa», engade. É dicir, con baixas temperaturas a musculatura está máis contracturada, o movemento é menor, o que deriva nunha vasoconstricción no organismo e na pel, o que conduce menos sangue á articulación.
O frío e a humidade poden ter o seu parte de culpa. «Determinados estudos observaron que o líquido sinovial, que é unha especie de lubricante que temos nas articulacións e libérase para que os ósos non rocen uns con outros, co frío gaña viscosidade, é máis denso e por iso lubrica peor. Isto pode acrecentar as dores», detalla o doutor Marcos Paulino. Con todo, a calor non sempre resulta beneficioso: «Se a zona está vermella e quente, habería que porlle frío», engade.
O doutor Sueiro tamén inclúe un compoñente inmunolóxico: «Algunhas enfermidades reumáticas teñen un compoñente inmunolóxico e hai factores que poden alterar o noso sistema inmune e favorecer en determinados momentos os brotes. En cambio, isto non ocorre en todas», precisa o doutor Sueiro.
Así as cousas, o mal tempo e a dor forma parte da cultura popular, da idiosincrasia, «pero non ten que corresponderse coa realidade. Por exemplo, vemos que a artrose progresa en función da dexeneración e sobrecarga que teña unha articulación, máis que pola consecuencia temporal», engade o experto. A dor é subxectivo, e a autopercepción da saúde tamén. «Co comezo do outono, prodúcese un certo aumento dos cadros depresivos. O baixo ánimo dunha persoa pode empeorar a percepción que ten sobre o seu propio benestar», precisa.
6. Astenia outonal, como máximo tres semanas
Menos luz, menos plans e poida que máis soidade. A astenia outonal recolle un conxunto de síntomas cuxo orixe podería estar nos cambios ambientais e a alteración dos biorritmos así como do ciclo vixilia-soño, o que impacta de forma negativa no estado de ánimo. «O outono e o inverno teñen unha tendencia para afectar dalgunha forma no estado de ánimo, o que se denomina astenia. É un estado anímico caracterizado pola falta de enerxía para certas actividades. Relaciónase co volver a casa, con que os días sexan máis curtos e faga máis frío», resume o doutor Lorenzo Armenteros del Olmo, portavoz da Sociedade Española de Médicos Xerais e de Familia (SEMG), que engade: «En moitas ocasións, únese á síndrome posvacacional. Acabáronse as vacacións, volvemos á rutina de traballo e de colexios e iso pode causar un choque. A esta síndrome úneselle que o ciclo circadiano do día fai menos efecto sobre o noso estado anímico», explica.
Unha sintomatoloxía «que chega a ser máis ou menos intensa», detalla Elena Daprá, psicóloga sanitaria e vogal de sección do Colexio Oficial de Psicoloxía de Madrid. A manifestación, tanto física como psicolóxica, desta afectación dá pistas sobre un cambios no corpo e a súa adaptación a un novo contexto. Así, poden aparecer signos como a alteración do soño, «cunha maior necesidade de durmir», di Daprá; cambios de apetito, «polo xeral, hai unha tendencia para comer un pouco máis, aínda que pode ser ao contrario»; sentimentos de tristeza, apatía, falta de interese por actividades que antes a persoa gozaba ou dificultade á hora de concentrarse ou tomar decisións. Marina Díaz, vogal da Sociedade Española de Psiquiatría e Saúde mental continúa: «Existe irritabilidade, alteracións na libido ou dificultades para a conciliación do soño. É unha sintomatoloxía que non é grave, é transitoria, xa que o organismo se irá adaptando aos cambios de luz e de rutina», precisa.
A astenia outonal esixe atención. «Pode dar un máis aló e trazar un relevo sobre o que serían as raíces dunha depresión», advirte Elena Daprá. «A astenia outonal durará como máximo tres semanas. Se pasamos deste límite, deberiamos buscar axuda psicolóxica», precisa a experta en saúde mental. Outro trazo clásico que fai de nexo entre un trastorno e outro é unha visión negativa do presente e do futuro, «presente na astenia e a depresión, por iso é polo que a duración e intensidade da primeira sexa fundamental», detalla.
Se a clinica é persistente, «e limita a funcionalidade do individuo, poida que esteamos a falar dun trastorno afectivo estacional», explica a doutora Díaz. Algo que non se debe confundir.
Hai formas de reducir o impacto. En primeiro lugar, atópanse os tres piares básicos: «Exercicio físico, manter unha boa alimentación e coidar os hábitos do soño», responde a psicóloga. Coidarse e consentirse. «Tamén hai que entender que é algo estacional, que vai pasar e non será eterno». Isto axuda, sobre todo, a levalo mellor. As rutinas son importantes e a exposición á luz solar tamén, «polo menos, uns dez ou quince minutos», recomenda a psicóloga.
7. Úlcera péptica, un mal do pasado
É unha ferida que afecta á mucosa que recubre o estómago ou o duodeno. «A gastritis aumenta a secreción cara ao estómago, e acaba producindo unha ferida na mucosa gástrica ou duodenal», explica o doutor Jesús Sueiro. Antes adoitaba ser máis frecuente. O consumo de fármacos antisecretores diminuíu a súa afectación. No entanto, segue producíndose: «Dáse a circunstancia en persoas que están sen tratamento e que empeoran nesta época do ano. De feito, moitas veces a única solución é volver tomar os medicamentos», detalla o vogal. Aínda que o mecanismo polo cal sucede non está claro, «os anos de experiencia permítennos confirmalo», responde.
O duodeno localízase ao final do estómago, e corresponde á primeira parte do intestino delgado. Esta afectación está causada pola inxesta de medicamentos ou irritantes gástricos, por episodios de estrés ou inquedanza, ou debido a unha infección na zona consecuencia do xerme helicobacter pylori. Aínda que, as comidas picantes ou moi especiadas non poden ser a orixe, si a empeoran. Desde a Sociedade Española de Medicina Interna, estiman que afecta ao 10% da poboación española.
A dor máis habitual localízase na zona central e superior do abdome. Adoita aparecer entre unha e tres horas despois da inxesta, ou antes incluso se a úlcera é gástrica. De igual forma, é posible que se presente nas horas de soño. O ardor que o acompaña pode mellorar con substancias alcalinas, como o bicarbonato ou o leite. Con todo, é esencial acudir ao médico para verificar a presenza dunha úlcera ou doutra enfermidade.
8. Déficit de vitamina D, un problema con apelido galego
«En Galicia, unha porcentaxe altísima de mulleres e bastante grande de homes teñen déficit», advirte o doutor Lorenzo Armenteros del Olmo. Non é de agardar que os baixos niveis desta vitamina aparezan a comezos de outono, pero si é un momento ideal para que comece a súa deterioración. A exposición á luz é menor, non só porque se pase máis tempo en interiores, senón tamén porque a roupa de abrigo cobre unha maior proporción da pel. A luz solar é a principal fonte de produción de vitamina D, e a súa falta pode derivar en problemas anímicos e inmunitarios. «Cada vez sábese máis que funciona como unha hormona, porque intervén en multitude de procesos do noso organismo cun peso moi importante», explica o portavoz da SEMG.
Significa isto que para solucionalo ser necesaria a suplementación? Mellor, ir por partes. «Con este tema hai que ser cautos e non esaxerar. Fálase moito diso e atribúenselle unha serie de vantaxes que non se acaban de ver na práctica clínica. Moitos estudos que analizan o déficit e o tratamento non demostran melloría en ningún parámetro se se compara a xente que toma suplementos e a que non», explica o doutor Sueiro. Onde está o problema? «Non é normal que de súpeto toda a poboación mundial téñaa en baixos niveis. Por iso, pode ser que os parámetros non estean ben definidos», explica o experto.
Salvo excepción, iso si, daqueles pacientes de idade avanzada que pasan longos períodos encamados ou hospitalizados. Para o doutor Armenteros del Olmo resulta imprescindible a exposición a luz, aínda cando se prescribe suplementación: «De nada serve tomala, se despois non pasamos tempo ao aire libre», di. Neste sentido, traza unha diferenza entre os suplementos activos «e aqueles que precisan porse baixo o sol para que se convertan nun metabolito activo», destaca.
Unha das principais funcións da vitamina D é absorber o calcio, unha substancia fundamental para ter ósos fortes e previr a osteoporose. Con todo, hai algo máis efectivo que este micronutriente. O exercicio. «O que máis fixa o calcio aos ósos é o exercicio con impacto. Camiñar, correr ou bailar. Isto fai que os nosos ósos reciban a gravidade, e está demostrado que diminúe o número de fracturas, a fraxilidade ósea e xera potencia muscular, o que axuda a evitar caídas», conclúe Sueiro.
Para rematar, resultaría útil aumentar o seu consumo a través da alimentación? Segundo o Doutor Armenteros, podería axudar: «En España dispomos de alimentos enriquecidos, como os iogures, e en estados de carencia é unha vía máis de introdución», precisa.
