Hai límites éticos aos transplantes de porcos a humanos? O beneficio terapéutico é superior ao dano animal?
SOCIEDADE
Dez incógnitas sobre os desafíos destes implantes
12 ene 2022 . Actualizado ás 15:35 h.Antes foron riles, pero cirurxiáns e cardiólogos conseguiron nos Estados Unidos por primeira vez trasplantar o corazón dun porco modificado xeneticamente a un humano. Poden ser os xenotrasplantes a solución á escaseza de órganos humanos? Hai fronteiras ou límites éticos infranqueables?
Lluís Montoliu, biotecnólogo, experto en edición xenética e presidente do Comité de Ética do Consello Superior de Investigacións Científicas, responde a dez incógnitas -científicas e éticas- sobre os desafíos dos transplantes procedentes de animais.
—Como se valora a transcendencia dunha noticia destas características?
—Que unha persoa teña sobrevivido cun corazón dun porco durante máis de 72 horas é un éxito incontestable. A xenotrasplantación vén investigándose desde os anos 90 e, tras moitos anos de problemas e moitos test en modelos animais, sobre todo en primates non humanos (babuinos), unha vez hanse conseguido supervivencias de varios anos destes animais con órganos de porcos modificados xeneticamente, empezamos a albiscar os primeiros éxitos en persoas, para quen se deseñou desde un principio, coa muller en morte clínica á que se trasplantó un ril de porco a unha perna o pasado mes de setembro e, agora, co xenotrasplante de corazón de porco a un home que necesitaba substituír o seu, moi enfermo. É un fito longamente agardado, con independencia dos días, semanas ou meses que sobreviva esta persoa. Será o primeiro de moitos outros pacientes que seguirán. É un avance histórico en medicamento de transplantes.
—Poden ser os xenotrasplantes a solución definitiva fronte á escaseza de órganos humanos?
—A xenotrasplantación nunca se pensou como solución definitiva, senón como unha estratexia para gañar tempo, para os pacientes en listas de espera aos que non lles chega o órgano que necesitan. Seguen falecendo ao redor dun 30 % das persoas en listas de espera. Coa xenotrasplantación de órganos de porcos a humanos lógrase estender o tempo que os pacientes poden agardar a recibir outro órgano dun doante. O mellor transplante dun corazón humano sempre seguirá sendo o corazón doutro humano.
—Considera que poden albiscarse algunhas consideracións de tipo ético?
—Dado que a estratexia de xenotrasplantación leva moito tempo sendo investigada, houbo tempo de expor todos estes debates. É eticamente aceptable utilizar os órganos dun animal para suplir a falta de órganos humanos, dado que o posible beneficio terapéutico (salvar a vida dunha persoa humana) é superior ao dano ao animal, que se sacrifica para poder obter os órganos. Hai que sinalar que os porcos xeran moitos menos problemas éticos que os primates non humanos e adoitan ser máis aceptados pola sociedade.
—Son animais xeneticamente modificados para evitar o rexeitamento inmediato do órgano. É esta unha técnica sofisticada que converte este tipo de transplantes en algo excepcional ou se pode replicar con relativa facilidade ata universalizar no futuro o seu uso?
—O porco utilizado, xerado pola empresa Revivicor, porta 10 modificacións xenéticas, catro xenes porcinos inactivados e seis xenes humanos engadidos. Son polo tanto porcos transxénicos, multitransgénicos. A tecnoloxía usada é a mesma que serviu para crear a ovella Dolly, de clonación ou transferencia nuclear de células somáticas, en 1996. Revivicor é herdeira de PPL Therapeutics, a empresa escocesa que estivo detrás do nacemento de Dolly. Son técnicas que levan moitos anos sendo utilizadas. O sofisticado é descubrir que xenes hai que inactivar do xenoma porcino e que xenes hai que engadir do xenoma humano para que os órganos de porco transxénico non sexan recoñecidos como estraños e rexeitados polo sistema inmunitario da persoa trasplantada. Ese é o reto, o verdadeiro problema.
—Considera que se trata xa dunha realidade que vai camiño de converterse nunha práctica clínica cotiá, como o son os transplantes procedentes de humanos?
—Non se se cotiá é aínda a palabra que podemos usar. Custounos case 30 anos en realizar os primeiros dous xenotrasplantes de porco a humano. Serán necesarios moitos máis ensaios ata converter este procedemento cirúrxico, aínda experimental, nun tratamento. Son necesarias moitas experiencias combinadas (a empresa, veterinarios, cirurxiáns cardiovasculares, etc...) para que poidan reproducirse estes xenotrasplantes noutros hospitais. Pero estou convencido que paulatinamente irá aumentando o número de pacientes ata adquirir toda a experiencia necesaria para poder aprobar o procedemento como tratamento autorizado.
—Están descartados os riscos de que se produza unha transmisión de infeccións propias dos animais?
—Nos anos 90 describíronse uns retrovirus porcinos endóxenos (PERV) que, en condicións de células en cultivo, in vitro, podían infectar a células humanas. Pero nunca se comprobou tal infección in vivo, en animais. Durante algún tempo considerouse que os PERV serían unha barreira importante á xenotrasplantación e mesmo se propuxeron moratorias. No 2017 o laboratorio de George Church describiu uns porcos que carecían de PERV, inactivados coas ferramentas CRISPR. Pero non son estes porcos os que se usaron. Eses porcos de Church aínda teñen que modificarse cumpridamente para adquirir as 10 modificacións que incorporan os de Revivicor para impedir, regular ou atrasar o rexeitamento.
—Son sempre os porcos os «mellores» animais para este tipo de transplantes? Hai outros? (primates, cobayas, etc)
—Tanto pola súa facilidade de cría, polo gran número de animais dispoñibles, polo seu fisiología, polo seu metabolismo, e polo tamaño dos órganos, os porcos son os animais máis adecuados para os xenotrasplantes. Os primates, que en principio serían xeneticamente máis próximos, suscitan enormes problemas éticos (na Unión Europea sería ilegal usalos para este fin) e, ademais, nin por tamaño de órganos nin por temas de crianza e tempo de espera a chegar a individuos adultos serían adecuados. Moito menos calquera roedor de moito menor tamaño.
—De momento os xenotrasplantes están considerados como «estacións intermedias» mentres chega o órgano humano adecuado para o transplante. Pode no futuro consolidarse como unha práctica clínica xa definitiva?
—A falta de órganos humanos para transplantes podería liquidarse con diferentes estratexias. A xenotrasplantación é unha delas, e pretende gañar tempo, darlle máis prazo aos pacientes que seguirían á espera de recibir un órgano definitivo. Se os órganos de porco poden aguantar e sobrevivir longos períodos de tempo é algo que descoñecemos. Sabemos que en primates, en babuinos lográronse supervivencias de varios anos. Fan falta máis experimentos e ten que pasar o tempo suficiente. Tamén os primeiros transplantes de corazón humanos falecían ao pouco tempo e os actuais teñen unha razoable e longa expectativa de vida. Outras estratexias serían os organoides, os órganos impresos en 3D ou as quimeras, todos eles moito máis afastados das súas aplicacións clínicas e aínda en fases de investigación básica.
—Edición xenética. Enxeñería biolóxica. Medicina personalizada. Poden a ciencia e a tecnoloxía abrir unha nova fenda social, por tratarse de tecnoloxías que estean só ao alcance duns poucos?
—Leste creo que é un dos principais problemas e retos aos que nos enfrontamos, recollido no cuarto principio da bioética, que é o principio de xustiza. Que os tratamentos que se desenvolvan estean ao alcance de toda aquela persoa que os necesite, non soamente de quen poida custealo. Naturalmente as empresas biotecnológicas promotoras están no seu lexítimo dereito de solicitar un diñeiro para resarcirse dos investimentos realizados, pero estes prezos deben ser razoables e asumibles polos sistemas nacionais de saúde, os que poidan financiar estes tratamentos para os seus cidadáns.
—Existe un límite? Unha fronteira que non debería cruzar nunca a ciencia?
—Eticamente os problemas chegarían cando se intenten trasplantar órganos non metabólicos, como o cerebro. Este probablemente sexa o límite actual, non só científico e técnico, senón ético, o transplante ou xenotrasplante de cerebros, se se chega a expor algunha vez, probablemente sería un deses experimentos que non debésemos facer. Non lle vexo ningún sentido nestes momentos e si moitos perigos e problemas potenciais, non só éticos. Creo que coa cantidade de persoas á espera de riles, fígados, páncreas, corazóns, etc... hai traballo, investigación e clínica suficiente para os próximos anos sen necesidade de meternos en máis problemas.