Acelérase o envellecemento aos 34 e aos 60 anos? Mitos e certezas sobre un proceso imparable
VIDA SAUDABLE
Explicámoste como chegar a esta etapa do ciclo vital con enerxía e saúde. Hai idades crave ou unha deterioración progresiva?
15 feb 2022 . Actualizado á 17:58 h.O envellecemento é un proceso inevitable que nos ocorre, máis tarde ou máis cedo, a todos. Aínda que os sinais externos son doados de detectar (canas, caída do pelo, engurras), en realidade, envellecer é algo máis complexo do que podería parecer a primeira ollada.
O primeiro que debemos entender é que o envellecemento se dispara en distintos momentos en cada parte do corpo. «Normalmente o envellecemento, como é un proceso multifactorial, afecta de diferente forma a cada órgano. Non se pode falar dun conxunto en envellecemento, senón que cada sistema, cada órgano no organismo, vai envellecendo dun xeito diferente e uns mostran estes procesos de envellecemento máis tempranamente que outros», explica Dámaso Crespo, médico investigador e vogal da Xunta Directiva da Sociedade Española de Xeriatría e Xerontoloxía (SEGG). De feito, os sinais de envellecemento nun órgano determinado ou unha parte do corpo non implican nin están necesariamente relacionadas cun nivel de dexeneración a nivel do organismo na súa totalidade.
«O envellecemento é un proceso progresivo. Hai teorías que incluso din que o envellecemento comeza no mesmo instante da fecundación, porque nese momento xa a carga xenética que achegan o ovocito e o espermatozoide vai ter moita repercusión no que vaia suceder en estadios posteriores. Desde ese momento, dáse todo un proceso diacrónico que vai ocorrendo co tempo. Nalgunhas persoas, este envellecemento maniféstase de forma máis temperá e noutras, maniféstase en etapas máis tardías», di Crespo.
Con todo, «isto non quere dicir que unha vaia vivir máis e outra menos. Dúas persoas poden vivir o mesmo tempo, imos pór 100 anos, e unha poderá xa ter desde os 50 anos características dunha persoa envellecida e outra non manifestalas ata os 80. Non é un problema de parecer máis ou menos vello, que caia o pelo, que se volva canoso, que se formen engurras, que se teña alteracións na audición e a visión. Pódese ter moito diso e ter unha lonxevidade exactamente igual que unha persoa que non presenta ningunha destas manifestacións», aclara.
Pero, por suposto, as manifestacións do envellecemento no corpo si que chegan a afectar á calidade de vida. Especialmente cando falamos do noso rendemento físico e cognitivo. «Cando somos mozos, facemos de todo. Saltamos, saímos de noite e ao día seguinte imos traballar, practicamos deportes sen quentar. E un día, de súpeto, esas cousas que tiñamos tanta flexibilidade como para poder facelas, xa non son o mesmo. Ao xogar ao fútbol cos amigos sentimos picadas na articulación, ou sentímonos un pouco máis esgotados se non durmimos ben, ou a resaca sente peor», describe Antonio Ayala, vicepresidente da Sociedade Española de Medicina Antienvejecimiento e Lonxevidade (SEMAL). «Un proceso de envellecemento é, por exemplo, a perda de agudeza visual para a lectura, o que se chama a presbicia. Outro é a presbiacusia, na que se vai perdendo audición. Tamén se dá unha diminución na velocidade da marcha, por alteración do sistema musculoesquelético, e unha deterioración cognitiva que se adoita presentar, ás veces en idades temperás, como pode ser nun Alzheimer esporádico, ou en etapas máis tardías, onde case todas as persoas maiores din que teñen problemas de memoria», detalla Crespo.
Como reportan os Institutos Nacionais de Saúde dos Estados Unidos (NIH) no seu sitio web, «A medida que vostede envellece, cambia a forma en como os sentidos (gusto, olfacto, tacto, vista e oído) poden darlle información acerca do mundo. Ditos sentidos vólvense menos agudos e isto pode facer que lle sexa máis difícil notar os detalles». Estes cambios, explican desde NIH, ocorren porque se modifica o limiar de sensación. Os sentidos reciben información do ambiente en forma de son, luz, cheiros, sabores e tacto. Esta información sensorial convértese en sinais nerviosos que son transportadas ao cerebro. Alí, os sinais convértense en sensacións. Requírese unha certa cantidade de estimulación antes de que se faga consciente da sensación. Este nivel mínimo de sensación denomínase limiar. O envellecemento eleva este limiar, especialmente na visión e a audición, de modo que se necesita máis estímulo para facerse consciente da sensación.
Que determina o envellecemento?
Segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS), desde un punto de vista biolóxico, o envellecemento «é o resultado da acumulación dunha gran variedade de danos moleculares e celulares ao longo do tempo, o que leva a un descenso gradual das capacidades físicas e mentais, a un maior risco de enfermidade e, en última instancia, á morte». Agora ben, eses cambios non son lineais nin uniformes, e a súa vinculación coa idade dunha persoa en anos é máis ben relativa. A diversidade que se aprecia na vellez non é unha cuestión de azar. Máis aló dos cambios biolóxicos, sinala o organismo, o envellecemento adoita estar asociado a outras transicións vitais, como a xubilación, o traslado a vivendas máis apropiadas e o falecemento de amigos e parellas.
«Do envellecemento non sabemos as causas. Sabemos os factores que acurtan e alongan a vida. Por exemplo, vivir nunha cidade contaminada acúrtache a vida. O sedentarismo acúrtache a vida. Fumar, tamén. Unha boa alimentación alóngache a vida, unha non exposición ao sol alonga a saúde da pel. Sabemos os factores que contribúen a que vivamos máis ou menos, pero non sabemos por que ocorre o envellecemento», precisa Ayala.
A nivel biolóxico, si é certo que podemos atopar numerosas teorías acerca de como participan distintas proteínas ou moléculas neste proceso. En concreto, un estudo recentemente publicado na revista Nature achou que unhas 1.400 proteínas presentes no sangue variaban de forma significativa segundo as etapas da vida dos máis de 4.000 suxeitos analizados. O interesante desta investigación é a súa conclusión de que, como sostén a OMS, o proceso de envellecemento non funciona de forma lineal, senón que ao parecer acelérase periodicamente en tres momentos clave, ao redor das idades de 34, 60 e 78 anos.
«Son teorías que se postulan co obxectivo de construír coñecemento, pero non hai nada concluínte. Si que é certo que hai moléculas que van determinando diversos pasos no envellecemento. Por exemplo, nos homes, demostrouse que cando baixan as hormonas sexuais prodúcese un incremento da velocidade do envellecemento. O mesmo sucede nas mulleres a partir da menopausa. Unha proteína moi famosa é a insulina. Está claro que aquelas persoas que teñen deficiencia de insulina ou alteracións no seu metabolismo teñen un envellecemento un pouco máis acelerado que aquelas persoas que teñen uns niveis de insulina homeostáticos que se atopan en valores normais. Pero volvo insistir en que non hai nada concluínte» aclara Crespo.
«As persoas que se coidan bastante poden ter un aspecto máis mozo, por exemplo na década dos 50, conservando o aspecto que tiñan a principio desa década. Os tecidos vanse descolgando pouquiño a pouco, entón parece que as persoas envellecesen de súpeto, pero non. O envellecemento é unha perda progresiva de todas as funcións biolóxicas», insiste Ayala.
Como atrasar o proceso de envellecemento?
Esta é a pregunta do millón. Quen non querería pospor a alarma do envellecemento para máis adiante, coma se habería un espertador que nos permita descansar cinco minutos máis na mocidade. Pero, claro, isto non é posible. «Non se pode previr o envellecemento, é unha etapa do noso ciclo vital», explica Crespo.
Con todo, existen mecanismos que nos permiten envellecer de forma máis lenta en áreas crave, como o rendemento cognitivo. «Hai 3 factores que atrasan o envellecemento. En primeiro lugar, a alimentación sa e equilibrada. O que chamamos a dieta mediterránea demostrouse fundamental para enlentecer o proceso de envellecemento», afirma Crespo.
Baseada en alimentos de orixe vexetal, como cereais integrais, verduras, legumes, froitas, froitos secos, sementes, aceite de oliva, herbas e especias, a dieta inclúe racións moderadas de peixe, marisco, lácteos e carne de aves. O aceite de oliva, clave nesta dieta, achega vitamina E, beta-carotenos e ácidos graxos monoinsaturados que reducen o colesterol total e, en particular, axudan a controlar o colesterol malo. Os froitos secos e as sementes teñen o mesmo efecto. Os carbohidratos son unha fonte importante de enerxía e os vexetais crus incorporan vitaminas, minerais e fibra á dieta, ademais de auga.
A dieta mediterránea é beneficiosa porque, ademais de ser cardiosaludable, inclúe todos os nutrientes que noutros casos incorporaríanse en forma de suplementos fitosanitarios. «A dieta mediterránea ten todos estes produtos e é moito mellor comerse unha laranxa ou un kiwi que tomarse unha pílula de vitamina C», indica Crespo.
«O xeito en que cociñamos os elementos tamén é importante. Todo o queimado, o sobrecocinado, especialmente os pans e as carnes, envellécenos, porque induce un sistema de detoxificación no fígado que convén non espertalo. Cada vez que traballa, produce radicais libres e iso está moi vinculado o envellecemento», di Ayala.
Doutra banda, «convén non abusar dos aditivos, lavar moi ben os alimentos para quitarlles os pesticidas ou outros produtos. Eses compostos xenobióticos, é dicir, esas substancias que o noso corpo non produce, envellécennos», explica Ayala.
«En segundo lugar, é importante o exercicio físico. O andar, o camiñar é moi bo, sobre todo para as persoas maiores», aconsella Crespo. Cando se trata de demorar o proceso de envellecemento, manter un estilo de vida activo é fundamental, xa que prevén os problemas cardiovasculares, que son un dos principais problemas na idade avanzada.
E en terceiro lugar, está o que o investigador denomina «o exercicio mental». «Manter o noso cerebro activo vai axudar a non perder esta memoria e a manter a actividade neuronal nun proceso moi dinámico», asegura Crespo. En concreto, o especialista recomenda actividades como a lectura, a realización de encrucillados e de sudokus. «Tamén animo á xente para aprender un novo idioma, que desenvolve moito o cerebro. Establece moita sinapsis, incrementa os niveis de neurotransmisores. Iso facilita o enlentecimiento do envellecemento do cerebro, co cal é fundamental», explica.
Pola súa banda, Ayala destaca o coidado da microbiota e do soño como aspectos fundamentais. «Pola noite segréganse dous das substancias máis rexeneradoras e protectoras que temos os seres humanos, que son a melatonina e a hormona de crecemento», detalla.
«Tamén está o control do estrés. O estrés envellece moito, porque produce unha hormona que é o cortisol, que degrada o coláxeno da pel, sobe os lípidos do sangue e disolve os ósos. O cortisol é unha hormona que ten o seu ritmo circadiano, producímola normalmente á mañá para poder levantarnos. Logo baixa despois de comer, preparándonos para que xurda a melatonina, que é a hormona de soño. Pero como o cortisol prodúcese tamén por estrés, pódense ter niveis de cortisol permanentemente elevados, o que ten uns efectos tremendos no envellecemento», explica Ayala.
En canto a tratamentos, «pódese recorrer á substitución hormonal con endocrinólogos, urólogos ou xinecólogos, para restablecer os niveis de estrógeno e proxesterona, no caso das mulleres e testosterona no caso do home. Logo, todo o que é o medicamento rexenerativo, con tratamentos con células nai, tamén abriu unha fronte importante», segundo Ayala.
Para rematar, Crespo recomenda manter unha boa hidratación. «Aconsello tomar moita auga, xa que durante o proceso de envellecemento, as persoas perden a sensación de sede. E as reaccións químicas no noso organismo prodúcense no medio acuoso. Ao non experimentar sede, a inmensa maioría das persoas maiores están deshidratadas», explica.