A puberdade precoz xa non é un fenómeno illado: «Non podemos falar dun único culpable»
A TRIBO
É dez veces máis habitual nas nenas que nos nenos e, nos últimos anos, parece que a idade se adianta dunha forma moito máis rápida
07 jul 2024 . Actualizado á 16:52 h.Non hai indicio de dúbida: existe unha tendencia ao adianto da puberdade. Un estudo de Jama Pediatrics publicado no 2020, apuntaba a un posible cambio de idade no inicio da telarquia —aparición do botón mamario por primeira vez na muller— nos últimos corenta anos. Esta revisión concluíu que, desde o 1977 ao 2013, a idade de inicio diminuíu unha media de case tres meses por década nas nenas, un e medio no caso dos nenos. E xusto despois da pandemia, en España existiu un aumento de consultas en endocrinoloxía pediátrica pola aparición de signos de puberdade precoz. Pero cal é a situación actual? Como afecta as nenas e nenos chegar antes a esta etapa do desenvolvemento?
O abecé da puberdade precoz
Defínese como puberdade precoz á aparición de caracteres sexuais secundarios a unha idade non fisiolóxica. En concreto, para a poboación caucásica en países desenvolvidos, antes dos 8 anos en nenas e dos 9 en nenos. Aínda que existe un «chanzo» intermedio entre esta precocidade e o considerado como normal, a puberdade adiantada, que se corresponde co inicio de desenvolvemento puberal entre os 8 e os 9 en nenas; e os 9 e os 10 en nenos.
«O signo que marca ese inicio da puberdade nas nenas é a aparición do botón mamario e nos nenos, un aumento do volume dos testículos igual ou superior a 4 centímetros cúbicos; é máis difícil de obxectivar que no caso das nenas», indica Ana Prado, pediatra e endocrinóloga infantil no Hospital Materno-Infantil Teresa Herrera da Coruña.
Acompañando a estes dous signos pode aparecer máis lanuxe na pube ou nas axilas, cambios no cheiro corporal e incluso aparición de acne. «Estes cambios non marcan o inicio da puberdade, porque en realidade prodúcense por maduración da glándula suprarrenal. Normalmente ocorren máis ou menos á vez que a aparición do botón mamario ou o aumento do volume testicular, pero non é tan determinante en toda a secuencia de puberdade», matiza a doutora.
No caso das nenas, a puberdade precoz tampouco ten que estar ligada coa menarquia —chegada da primeira menstruación—. «Cando a regra aparece precozmente adoita ser de forma illada, con só sangrado vaxinal, pero non hai signos sexuais secundarios. Adoita estar ligada á inxesta dalgunha hormona ou algún estímulo puntual que produce un crecemento no útero», explica María Jesús Ceñal, endocrinóloga e membro da xunta directiva da Sociedade Española de Medicina da Adolescencia (SEMA).
No entanto, si existe unha relación entre a puberdade precoz e a menarquia. «Ao final, a menstruación é o final da puberdade e se esta empeza antes, acaba antes. Existe un tempo que adoita ser entre ano e medio e dous, entre o inicio da puberdade ata a regra. O proceso pode ser que nunhas persoas dure máis, e noutras menos. Depende de moitos factores tamén. Se tes sobrepeso, probablemente todo irá máis acelerado. Unha vez tes a menarquia, o crecemento maior xa se fixo», explica Lourdes Ibáñez, catedrática de Pediatría e coordinadora de investigación do Hospital San Joan de Déu de Barcelona.
A puberdade precoz e os nenos
Aínda que a puberdade se pode adiantar tanto en nenos como en nenas, é un fenómeno que se dá con moita máis frecuencia entre elas. «En concreto, dez veces máis. Non hai unha razón convincente que nos diga o porqué. Nos homes, ademais, cando se dá unha puberdade precoz hai que pensar sempre que pode haber un problema detrás», asegura Ibáñez.
Por que está a adiantarse a puberdade nas nenas?: a epidemia da obesidade
Non se pode falar dunha única causa, senón de varias. «Moitas veces realizáronse resonancias para ver a glándula que inicia a puberdade, a hipófisis, e en moi raras ocasións atopamos algo que xustifique que empezase antes. O que sabemos é que hai unha mestura de factores xenéticos e ambientais. Evidentemente, a idade da puberdade, ata certo punto, hérdase. Non ten por que ser a de nai, pode ser por parte da familia do pai», indica Ibáñez.
En canto aos factores ambientais, resulta difícil determinar canto inflúe cada un. Entre eles atópase unha epidemia mundial que non só afecta os pequenos: a obesidade e o sobrepeso. «Tanto en nenos como en adultos vemos que existe unha tendencia a ambas as. Parece que nos últimos anos estamos a conseguir retardalas un pouco, polo menos a nivel nacional e europeo; pero aínda así, cada vez vemos máis casos de exceso de peso en idades moi temperás. Tamén nos pais. E moitas veces transmítese con fenómenos de modificacións xenéticas á descendencia», sinala a endocrinóloga.
A súa influencia quedou remarcada a raíz da pandemia. Unha circunstancia extraordinaria na que se deu un pico de consultas de puberdade precoz en endocrinoloxía pediátrica. «Gran parte dos casos que vimos nos seguintes meses eran nenas que sufriran unha ganancia de peso rápida durante ese tempo», comenta Prado. «Ao final, a nosa fisioloxía é moi primitiva. Os mecanismos que pon en marcha o inicio da puberdade son sinxelos: empeza se tes un estado nutricional ou unha cantidade de graxa no corpo suficiente como para poder albergar un embrión. Cando te atopas nese momento nutricional, considérase que pode estar en idade reprodutiva e empézanse a desencadear todos estes mecanismos que pon en marcha a puberdade».
Os disruptores endocrinos
Outro factor para ter en conta son os disruptores endocrinos. «Hai persistentes e outros que se poden eliminar ao interromper o contacto. Crese que teñen un efecto sumatorio entre eles, que interfiren. Non podemos sinalar un único culpable. Estamos expostos e non podemos evitalos ao cento por cento nin moito menos», asegura Prado.
A endocrinóloga explica que, cando chega un caso de puberdade precoz a consulta, inténtanse pór medidas para intentar frear a progresión. Unha delas, é intentar reducir a exposición a disruptores: «O bisfenol A quizais é o máis coñecido e agora mesmo si que se está falando bastante sobre el. En España hase regulado a inxesta diaria máxima tolerable á que se pode expor aos nenos». Ao que engade: «Nos estudos viuse asociado tanto a puberdade precoz, como a adiantada e incluso a atrasada. Por iso é difícil identificar un só e concluír que, se o eliminas, soluciónase o problema. Tamén habería que ter en conta os ftalatos, que se atopan en pinturas e plásticos. Sobre todo trátase de reducir o consumo de alimentos que se atopan en plásticos, tanto en envases e botellas, como evitar quentar tuppers de plástico».
Bisfenol A
É unha substancia química empregada na produción de plásticos e resinas. Aínda que as persoas non o consomen directamente, este pode migrar desde os envases alimenticios e de bebidas aos alimentos, e de aí ao organismo. Ante o risco, as autoridades competentes fan revisións asiduas da súa seguridade. En España, a súa utilización na fabricación de envases está prohibida desde xaneiro de 2023, cando entrou en vigor a lei de envases.
Ademais, á hora de expornos a disruptores endocrinos, doutóraa Prado fala de tres etapas de «maior vulnerabilidade» ao longo da vida: durante a xestación, os seis primeiros meses de vida en bebés e o período ao redor da puberdade. «Pero tampouco hai que xerar alarma, porque é imposible evitalos ao cento por cento».
Que repercusións ten a puberdade precoz para as nenas?
A problemática máis común é a talla. «Unha vez que se empeza a puberdade, séguelle o estirón e cando finaliza, deixan de crecer. Non é o mesmo empezar a puberdade cunha talla de metro vinte, que con metro corenta; son centímetros que vas sumar despois do estirón», aclara Prado. Pola súa banda, Ibáñez menciona unha exposición máis prolongada ás hormonas femininas: «Sábese que canto máis tempo téñense estrógenos funcionando existe maior risco de determinados tipos de cancro. Pero iso non quere dicir que se acabe padecendo un».
Existe un tratamento farmacolóxico que leva utilizando desde hai anos que frea un pouco o proceso, pero Prado remarca que, aínda que o beneficio é claro nas nenas que empezan por baixo dos seis anos, non o é tanto a partir dos oito: «Os estudos non demostraron tanto beneficio en canto a mellora de talla a longo prazo nin prevención de dificultades psicolóxicas. A medida que nos imos achegando a unha idade normal de inicio de puberdade hai que pór moitas máis cousas na balanza. Sempre falando de nenas sas, cando existe unha patoloxía detrás xa é diferente».
Sentirse diferente ao resto: a realidade emocional
As expertas consultadas concordan que unha das maiores consecuencias dáse a nivel emocional, por sentirse diferentes ao resto. «É un cambio do corpo cando a mente non está preparada aínda para todo o que está a vivir. Pode causar un distrés psicolóxico, angustia, un non saber que está a pasar. Hai uns cambios físicos que as nenas da túa ao redor non están a experimentar», declara Paula Marcos, vicepresidenta da sección de psicoloxía e saúde do Colexio Oficial de Psicoloxía de Galicia (COP). Sentirse rara e incluso non aceptada. «Poden ocultar partes do corpo, sentir vergoña, recibir miradas doutros nenos. Todo, nunha idade de vulnerabilidade, onde aínda estamos a nos formar a nosa propia identidade».
En canto ás consecuencias, Marcos considera que son moi variables. «Inquedanza e preocupacións. Poden ver afectado o seu soño e son máis vulnerables a experimentar trastornos de conduta alimentaria. Adiantarse en procesos que aínda non lle corresponden por idade, como unha sexualización que aínda non entenden nin experimentan. Incluso pode chegar a ter un pensamento ‘‘máxico'' de que algo fixeron mal e por iso estalles ocorrendo iso».
A abordaxe, recalca, non é só con elas. Tamén coa familia. «Primeiro sempre temos que explicarlles a todos, papás incluídos, que está a pasar. Que a pesar de que se estea convertendo en "unha moza", a nena segue sendo inmatura a nivel psicolóxico. Segue necesitando afecto e protección. Tamén que cambios se van a seguir producindo para anticipar o que poida ocorrer e que, cando iso chegue, non sentan medo».
A puberdade chega cada vez máis pronto, ata cando?
Considérase puberdade precoz cando chega antes dos oito anos, pero para Ceñal, membro da xunta directiva da Sociedade Española de Medicina da Adolescencia (SEMA), esa cifra atópase en discusión. «Porque se está adiantando a idade da puberdade e probablemente ningunhas das nenas que se consideran puberdades adiantadas habería que consideralas xa normais».
Segundo as súas palabras, esta etapa da vida está a adiantarse «desde que temos rexistros». Con todo, recoñece que «si que é verdade que parece que está a avanzar máis rápido; as nenas agora teñen a regra catro anos antes que as súas nais, máis ou menos. Aínda que se adiantou máis a aparición de caracteres sexuais secundarios que a menarquia como tal».
Prado afirma que cun control de peso e hábitos nestas nenas «xa estamos a conseguir reducir un pouco esa velocidade á que iamos de sobrepeso e obesidade». E conclúe: «Parece que a curva se empeza a aplanar un pouco, pero temos que seguir nesa mesma liña de control».