Antón Gómez-Escolar, psicofarmacólogo: «Os tratamentos de saúde mental con psicodélicos curan en moitos casos»
SAÚDE MENTAL
O experto coñecido como @drogopedia asegura que veremos unha revolución no tratamento de trastornos como a depresión ou a inquedanza con terapias asistidas por psicodélicos, que poderían estar dispoñibles en Europa nos próximos anos
15 may 2025 . Actualizado á 12:05 h.Desde que se sintetizaron por primeira vez drogas psicodélicas como a MDMA ou o LSD, a principios do século XX, os científicos intentaron conseguir capitalizar os seus efectos para incluílas en protocolos de tratamento en saúde mental. Preto de cen anos despois, contamos con numerosos psicofármacos de diferentes familias, desde estimulantes como as anfetaminas, ata os depresores, como o Lorazepam. Pero en España, a día de hoxe, os psicodélicos seguen estando ausentes nesa lista.
Con todo, un corpo crecente de evidencia posiciona este grupo de substancias como o motor dun cambio de paradigma que podería revolucionar non só como tratamos as patoloxías mentais na actualidade, senón como entendemos as súas causas. Antón Gómez-Escolar, psicofarmacólogo, investigador, divulgador e asesor científico especializado en drogas, coñecido en redes sociais como @drogopedia, penétranos no campo dos psicodélicos e o prometedor futuro do seu uso no campo terapéutico no seu novo libro, Expande a túa mente (Grijalbo, 2025). A experto fala desde a experiencia profesional, pero tamén persoal: na súa mocidade sufriu unha depresión da que conseguiu saír grazas á psicoterapia asistida con estas substancias.
—Que son as drogas psicodélicas? Como se diferencian doutras substancias psicoactivas?
—Cando falamos de drogas psicoactivas en xeral, estamos a falar de moitas familias diferentes de substancias. Dentro delas, están as drogas psicodélicas, que son o que antigamente se coñecía como drogas alucinógenas. Estas drogas teñen a particularidade de producir cambios moi profundos na percepción, concretamente, nos sentidos, nos pensamentos e as emocións.
—Que diferenzas hai entre os distintos tipos de psicodélicos?
—Dentro da familia das drogas psicodélicas pódense establecer dous grupos diferentes. Están os psicodélicos clásicos, que son substancias como a LSD, a psilocibina dos cogomelos alucinógenas, a dimetiltriptamina da ayahuasca ou a mescalina dos cactos. Logo, hai un segundo grupo, os psicodélicos atípicos, substancias que non son psicodélicas de forma natural, pero cando se toman en doses altas si que producen efectos psicodélicos. Aquí temos tanto a MDMA, coñecida como éxtase, como a ketamina. Todas elas actualmente estanse investigando para o tratamento de diversos trastornos mentais complicados de abordar coa farmacoloxía convencional, como a depresión, a inquedanza, o estrés postraumático ou as adiccións.
—Que utilidade poden ter estas substancias para os pacientes que sofren eses trastornos?
—O cerebro humano ten unha capacidade de readaptarse, de reorganizar as redes neuronais que o compoñen, que se coñece como neuroplasticidad. Este é un proceso que cando somos nenos ou mozos témolo moi activo e é o que nos permite aprender e adaptarnos á contorna e construír a nosa personalidade. Pero coa idade imos perdendo esa capacidade plástica do cerebro. Os psicodélicos teñen a capacidade de activar eses procesos de neuroplasticidad, para que o cerebro se poida adaptar incluso en idades adultas. Tamén existe outro dominio que se coñece como neurogénesis, que é a capacidade que ten o cerebro de producir novas neuronas na idade adulta. É algo que ata fai moi pouco pensabamos que non era posible. Sabemos agora que si que sucede no adulto. Non en todo o cerebro, pero, por exemplo, no hipocampo, que é a área da memoria, si que nacen novas neuronas e habemos visto que as drogas psicodélicas teñen a capacidade de acelerar ese proceso.
—Que relación teñen a neuroplasticidad e a neurogénesis cos trastornos mentais?
—En trastornos como a depresión, a inquedanza, o estrés postraumático ou as adiccións, ten que haber un cambio no cerebro para que a persoa se recupere e poida ter unha vida feliz. Eses cambios normalmente abórdanse desde a psicoterapia, pero necesítase moito tempo de terapia para que a persoa chegue a isto, porque precisamente esa neuroplasticidad na idade adulta non está demasiado activada. Os psicodélicos, ao incrementar esta neuroplasticidad, poden facer que o traballo que se necesite en psicoterapia para obter ese cambio sexa moito menor. Con menos traballo obtense ese mesmo resultado dunha forma máis rápida e eficaz, con poucos días.
—Que sábese acerca dos efectos que teñen estas substancias a longo prazo?
—Cando falamos dos efectos das drogas psicodélicas nun proceso terapéutico, normalmente fálase primeiro dos efectos que se producen durante a experiencia, é dicir os efectos agudos, que basicamente son tres. Por unha banda, están os cambios que se producen na conectividade cerebral durante unhas horas, que é o tempo que dura o efecto das drogas. Desactívase unha rexión do cerebro que se coñece como rede neuronal por defecto, que está moi relacionada coa estrutura do ego, da personalidade. Iso facilita que a persoa teña unha visión das cousas diferente, coma se estivese ao ver desde fóra, o que facilita o ver claramente as cousas que necesita cambiar porque non están a funcionar. Tamén se produce, por suposto, esa activación da neuroplasticidad que logo perdura durante algúns días, facilitando que todos os cambios que se fagan durante eses días vaian ser moito máis duradeiros e queden fixados dunha forma máis doado. A longo prazo, cando isto se acompaña de psicoterapia, a persoa atópase mellor, incluso recuperada, e isto pode perdurar durante anos sen necesidade de seguir sometendo á persoa a terapia, sen ter que volver tomar a substancia.
—Como é unha sesión de terapia asistida con psicodélicos?
—Esta terapia componse de catro fases. A primeira é unha de cribado e avaliación, na que se ten que analizar se a persoa é candidata a este tratamento e vaise a beneficiar da experiencia, ou se está contraindicado nela. As persoas con propensión á psicose, por exemplo, é perigoso que tomen psicodélicos; o mesmo ocorre con aqueles que teñen antecedentes familiares de esquizofrenia. Non son para todo o mundo. Na segunda fase, prepárase á persoa para a experiencia e xérase confianza co terapeuta. Isto é moi importante para que o paciente estea acompañado. Deste xeito, se durante a experiencia xorde a inquedanza ou emerxe un pensamento perturbador, é posible afrontalos. A terceira fase é a sesión coa substancia psicodélica. Adoita facerse pola mañá e durar entre catro e seis horas. Ese día, adminístrase o principio activo e o paciente tómbase nun sofá, colócase uns cascos e un anteface e indícaselle que busque a introspección. En todo momento está acompañado do terapeuta, que está dispoñible para falar. Uns días despois disto, realízase a cuarta fase, que é a da integración. É a parte probablemente máis importante de toda a de toda a terapia psicodélica, porque é cando o paciente e o terapeuta empezan a debullar a experiencia psicodélica que tivo o individuo. Aquí, esa neuroplasticidad adquirida facilita e acelera os cambios.
—É unha forma de expor o tratamento radicalmente diferente ao panorama actual da psicoterapia. Como se pode saber se os efectos son atribuíbles ao psicodélico e non, por exemplo, ao feito de contar cun psicoterapeuta durante seis horas?
—En moitos ensaios clínicos que se fixeron utilizouse placebo. Un grupo de pacientes recibiu esas catro fases de terapia e na fase da sesión psicodélica non se lle administrou o psicodélico, e outro grupo si recibiu o psicodélico. Entón, podemos ver cal é o efecto que produciu o psicodélico especificamente. O que se ha obeservado é que o grupo que recibe o psicodélico si que ten un cambio importante fronte ao outro grupo, o cal nos fai pensar que o psicodélico está a potenciar moito o efecto da terapia. Tamén é moi importante o que a persoa vive nesas horas de sesión, pois adoita ser moi revelador a nivel subxectivo.
—Cre que estamos preto de ver este protocolo terapéutico dispoñible en España?
—Si, eu creo que estamos moi preto de ver isto autorizado. Sen ir máis lonxe, o ano pasado a Axencia Europea de Medicamento invitoume xunto cun grupo de persoas ás súas oficinas en Ámsterdam e estivemos a falar precisamente de como se van a implantar en Europa este tipo de terapias. Dada a eficacia e a seguridade que están a mostrar nos ensaios clínicos, hai moi pouca dúbida de que isto vai ser unha realidade deica pouco. O problema que teñen os psicodélicos é que obrigan a un cambio de paradigma moi grande. Ata o de agora, os psicofármacos utilizábanse normalmente para estabilizar ao paciente. Desconectábanlle do seu sufrimento, pero non curaban nin trataban a causa profunda do trastorno. Con estas ferramentas pasamos a un tratamento moi diferente no que a persoa se enfronta aos seus medos e a causas moi profundas. Os sistemas nacionais de saúde, con psiquiatras que ven se cadra a 20 pacientes ao día, terían que adaptarse a este modelo no que soamente poderían ver a dous ou a tres. Pero a cambio, no canto de ter pacientes que están anos tendo que tomar medicacións e sen mellorar, pódense obter melloras superrápidas. Hai cada vez máis evidencia diso.
—No libro menciona que a legalidade non sempre vai da man do perigo cando falamos de drogas...
—Desgraciadamente, a día de hoxe non hai unha correspondencia entre o perigo obxectivo dunha substancia en parámetros medibles, como a toxicidade ou a adictividad, e o seu status legal. Así que temos substancias como os psicodélicos, que en moitos casos son substancias bastante seguras, cunha toxicidade moi baixa ou practicamente nula e unha adictividad inexistente, que están situadas nas listas de maior control internacional coma se fosen as drogas máis perigosas do mundo.
—Que obstáculos impiden a aprobación destas substancias?
—Agora mesmo os únicos escollos que hai para regular o uso médico destas substancias están en que as investigacións que se están levando a cabo cheguen a termo. Fai falta recursos para que estas investigacións desenvólvanse de principio a fin e isto, por desgraza, é algo que faltou moito porque, entre outras cousas, non hai grandes beneficiarios a nivel comercial de que estes tratamentos comercialícense. Falamos de substancias que en moitos casos son naturais, é dicir que non teñen patentes, entón, non é doado sacar diñeiro delas. En cambio, os fármacos que se utilizan a día de hoxe en saúde mental, como os ansiolíticos ou os antidepresivos, son moléculas patentadas que xeran diñeiro para unha industria farmacéutica. Ademais, no caso dos psicodélicos non está tan claro que se poida sacar moito diñeiro deles porque son tratamentos que curan en moitos casos e que fan que non sexa necesario tomar máis fármacos no futuro. Outra cousa importante é que o feito de que estas substancias estean actualmente clasificadas como de máxima prohibición fai que a investigación con elas sexa moito máis cara e difícil.
—Falaba do perfil de seguridade destas substancias. Que prexuízos existen respecto diso?
—O que deberiamos saber é que os psicodélicos clásicos que mencionaba ao principio, LSD, psilocibina, mescalina ou DMT, non teñen potencial adictivo e de feito utilízanse para tratar adiccións. Nin sequera coñecemos a súa dose letal, porque non se deu nunca ningún caso de morte dunha persoa por unha sobredose de LSD ou de psilocibina. A dose letal está miles de veces por amais da dose activa. Os que si que teñen algo de toxicidade, aínda que é baixa, son os psicodélicos atípicos por exemplo a ketamina e a MDMA. A ketamina si que pode ser adictiva e hai que administrala con máis prudencia, pero iso non evitou que a ketamina leve aprobada para uso en anestesia desde os anos 70 e aprobouse para uso en depresión no ano 2019.