Celso Arango, psiquiatra: «Pensar no suicidio é algo que sucede nalgún momento da vida á maior parte da poboación»
SAÚDE MENTAL
Por que cada vez se suicidan máis mozos? Como podemos coidar a nosa saúde mental no día a día? Cales son os trastornos máis prevalecentes? A todo isto e moito máis responde un dos expertos máis recoñecidos na súa especialidade
20 jul 2022 . Actualizado á 18:59 h.Falar de saúde mental con Celso Arango é unha aprendizaxe continua. Acaba de ser elixido Académico da Real Academia Nacional de Medicina de España representando a especialidade de Psicoloxía Médica, é o director do Instituto de Psiquiatría e Saúde Mental do Hospital Xeral Universitario Gregorio Marañón e xefe do Servizo de Psiquiatría do Niño e do Adolescente. Ata hai dous meses foi o presidente da Sociedade Española de Psiquiatría e Saúde Mental (SEPSM), da que segue formando parte como membro do Comité Executivo. Todo isto ligado á súa carreira a nivel internacional porque tamén é membro do European Brain Council (órgano asesor da Comisión Europea) e forma parte do Comité Executivo da World Psychiatric Association. Con Celso Arango analizamos que pásanos, por que estamos máis deprimidos ou como é posible que siga aumentado o número de suicidios en mozos.
—Se lle pedise un diagnóstico da saúde mental da poboación, a nivel xeral, cal sería.
—Un pouco peor que hai dous anos. Que a xente non pense que o que vivimos coa saúde mental foi unha epidemia, o que pasou é que unhas patoloxías moi frecuentes e prevalecentes que afectan a unha de cada catro persoas no mundo, incrementáronse, segundo a Organización Mundial da Saúde, entre un 10 e un 20 por cento. Pero isto sobre un valor que xa era alto, por tanto, como está a saúde mental en xeral da poboación? Pois un pouco peor do que xa era hai dous anos.
—O certo é que nunca se falou tanto de saúde mental como agora.
—Iso é verdade, pero como sucede e sucedeu con outras cousas. Hai unha expresión en inglés «tipping points», que son como puntos sen retorno. Pasou coa sida, co cancro… De súpeto, algo que estaba máis estigmatizado ou era máis tabú, a xente dáse conta de que é un problema e hai que afrontalo falando diso e non mirando para outro lado. Esta pandemia desbordou un vaso que xa estaba farto, o da saúde mental, pero permitiu que se visualice. Incluso con persoas máis coñecidas de distintos ámbitos públicos que comezaron a falar diso en primeira persoa. Que personaxes coñecidos falen dos seus trastornos mentais é unha mensaxe moi potente porque, ao final, ten moito máis impacto na poboación o que ves que che pode ocorrer a ti. Se a el ou a ela pásalle, tamén me pode estar a pasar a min.
—Cales son os trastornos máis prevalecentes?
—Se falamos da pandemia, está claro que non afectou por igual a todos os segmentos da poboación en base, por exemplo, a rangos de idade, a nivel socioeconómico ou, incluso, a sexo. A pandemia afectou máis a mulleres que a homes, a estratos socioeconómicos máis baixos e, de forma moi rechamante, a poboación mozo. Fundamentalmente, en nenos e adolescentes, o que máis se incrementou foron os trastornos afectivos, sobre todo depresión; trastornos de conduta alimentaria, fundamentalmente anorexia; e condutas autolesivas. En poboación adulta, sobre todo, os trastornos de inquedanza, cadros depresivos e os trastornos relacionados co soño. Nos profesionais sanitarios hai moitos trastornos por estrés postraumático.
—Máis do 50% dos trastornos mentais comezan na infancia e na adolescencia. A que sinais debemos estar atentos os pais?
—Os sinais non cambiaron. Distinguimos dous grandes grupos de trastornos mentais, aqueles que aparecen desde o nacemento (discapacidade intelectual,trastornos do neurodesarrollo, autismo), aquí o que é fundamental é o atraso madurativo e a adquisición dos fitos evolutivos como andar, falar, relacionarse, compartir, mirar os ollos…. o sinal de alarma é que non aparezan ou atrásense moito, por iso é fundamental, que nas visitas rutineiras ao pediatría avalíense todos estes signos. Logo están os trastornos que aparecen ao longo da vida do neno e do adolescente e aquí o fundamental é o cambio, deixa de ser o mesmo. Era un neno que gozaba saíndo cos amigos, xogando, tiña os seus hobbies e agora está encerrado no cuarto, non lle gusta facer nada e non quere ver a ninguén; ou era unha nena que comía ben coa familia, agora aparta a comida, está moi preocupada polas calorías e non para de perder peso… Dependendo de cada patoloxía os signos son distintos, pero a clave é ese cambio no comportamento que afecta á vida, non hai que confundilo coa rebeldía propia da idade.
En todos os casos a mensaxe é claro, todos os trastornos teñen tratamento e o tratamento, como sucede en calquera ámbito médico, vai ser moito máis eficaz canto antes intervéñase. Non é o mesmo un cancro de mama collido a tempo que cando xa ten metástase, pois tampouco o é unha depresión cando un neno leva tres meses así que cando só leva quince días.
—A adolescencia é unha idade crítica. Por que hai cada vez máis adolescentes deprimidos?
—A pandemia crebou moitos dos piares básicos que constitúen a adolescencia. Foi moito tempo encerrados, sen saír e sen negociación. O contacto cos seus iguais foi só a través dunha pantalla. O piar fundamental do desenvolvemento da personalidade na adolescencia crebouse e a iso únese a dificultade para proxectarse a un mesmo máis aló dun futuro inmediato, o que fai que xestión da frustración, do non poder ser adolescente cando tes que selo… Un cúmulo que fixo que se desborden as urxencias de todos os hospitais con adolescentes con tentativa de suicidio ou suicidios consumados.
—O que se viviu nesa franxa de idade fará que estes adolescentes sexan adultos distintos ao que fosen?
—Hai que aprender da experiencia, dos acertos e dos erros. Nunca viviramos o que vivimos, por tanto, non sabiamos cal era o prezo que ía ter que pagar a sociedade desde o punto de vista da saúde mental. Tampouco se sabía que isto ía ter máis incidencia en nenos e adolescentes. Vimos o prezo de pechar colexios, por exemplo, agardemos que isto sirva de experiencia.
Aprendemos que a educación que estamos a dar ás novas xeracións de gratificación inmediata non vale, non se lles adestra na resolución de problemas… É evidente que temos que facer unha aprendizaxe socioemocional de xestión da frustración, desenvolvemento da empatía, respecto cara á diversidade, de detectar cando hai que pedir axuda e cando hai que axudar. Dentro do currículo de alumnos de primaria deberían incluírse todos os aspectos que teñen que ver coa saúde mental.
—Que leva a un mozo a autolesionarse ou intentar suicidarse?
—No noso país triplicáronse os casos de suicidios consumados en menores de 12 anos e o suicidio é a primeira causa de morte en adolescentes. Hai que dicir que non se pode banalizar nunca ningún sinal de alarma en relación co suicido, o 50% das persoas que se suicidan, previamente comunicáronllo a alguén. Non se pode mirar para outro lado ou pensar que xa se lle pasará. O suicidio en adolescentes e en nenos é máis impulsivo que en poboación adulta. Hai varios factores de risco, como o consumo de tóxicos… Hai que ter en conta que o pensar no suicidio é algo que sucede nalgún momento da vida á maior parte da poboación, pero non se poden deixar pasar os sinais. Hai estudos onde se ve, por exemplo, que nas familias que cean xuntas hai menos risco de acoso escolar e menos casos de suicidio. Por que? Porque se fala e o neno sabe que hai un espazo de seguridade para comentar as cousas. Por fin acabamos de pór en marcha no noso país o teléfono de atención ao suicidio (024), que está a recibir mil chamadas diarias, moitas son de menores de idade.
—Se vemos que alguén do noso ao redor dá algunha deses sinais, que debemos facer?
—Hai que falar con esa persoa para infundir a esperanza de que o que lle pasa pódese solucionar e buscar axuda profesional.
—Tamén hai un repunte de casos de trastornos da conduta alimentaria.
—Si, fundamentalmente os trastornos de anorexia de tipo restritivo. Ese é o que máis aumentou en poboación moi mozo.
—Fálase sempre das listas de espera para cirurxías, por exemplo, pero se fala moito menos da espera para que che poida atender un psicólogo ou un psiquiatra.
—A situación está moi mal. España é un país que nunca priorizou a saúde mental, nunca. Isto non o digo eu, do total do gasto sanitario, España dedica un 5,5% a aspectos que teñen que ver con saúde mental en xeral. A media europea está no 7,5%. A cociente de profesionais é das máis baixas de todos os países da Unión Europea. Isto non é a raíz da pandemia, sempre estivo mal, agora fálase máis, pero os profesionais sabémolo desde hai décadas. En infanto-xuvenil moito peor, ata este ano non se aprobou a especialidade. A psiquiatría está moi pouco desenvolvida e a psiquiatría infantil moito menos. Ata fai nada non tiñamos nin sequera unidades de hospitalización para menores.
—Se agora mesmo entrásemos nunha Unidade de Hospitalización Infanto-Xuvenil, que atopariámonos/atopariámosnos?
—Adolescentes que nun cincuenta por cento ingresaron por ideación suicida, vinte por cento con trastornos de conduta alimentaria, dez por cento con brotes psicóticos e logo unha amálgama con pacientes cun trastorno obsesivo compulsivo grave, con condutas disruptivas importantes, pacientes con trastornos adaptativos importantes…
—Sabemos que hai que levar unha dieta equilibrada, facer exercicio… Que todo iso mellora a nosa saúde. Que debemos facer, cada un de nós de xeito individual, para coidar a nosa saúde mental?
—Hai moitísimos estudos de como o exercicio evita riscos de padecer trastornos mentais e de como, nas que xa os teñen, produce efectos terapéuticos importantes.
Despois, algo que axuda moitísimo é a relativización, é un dos mecanismos de defensa maiores que temos. Pensar sempre o afortunados que somos. Ver todo o que pasa ao noso ao redor, ver todos eses problemas que nos provocan ese estrés crónico desde outro punto de vista, saír do noso embigo e mirarnos a nós mesmos desde fóra, en relación co mundo. Ese relativizar e parar, coñecernos, é dos factores máis protectores. O estrés crónico mátanos de moitas formas. As persoas con trastornos mentais graves viven vinte anos menos que o resto da poboación, morren por outro tipo de factores que desvinculamos da saúde mental pero non é así. Cando vemos casos de parellas maiores que morre un e aos poucos meses o outro, non é casualidade, o que morreu de segundo deixou de loitar para seguir vivindo. Moitas das cousas que suceden na vida teñen un transfondo psíquico ao que non lle damos a importancia que ten realmente.
