María Tajes, xefa de psiquiatría do CHUO: «Vemos malestares derivados de rupturas sentimentais que antes non demandaban atención sanitaria»
ENFERMIDADES
A especialista en saúde mental considera positivo que agora se fale máis dos trastornos psiquiátricos, pero chama a escoitar aos colectivos en primeira persoa e a recoller as opinións das sociedades científicas
28 jul 2025 . Actualizado á 09:18 h.María Tajes (A Coruña, 1981) exerce como xefa do servizo de Psiquiatría da área sanitaria de Ourense, Verín e Valdeorras desde xaneiro do 2024. Antes, foi responsable do servizo de saúde mental na Dirección Xeral de Asistencia Sanitaria da Consellería de Sanidade. Chegou a esta especialidade porque nela atopou unha forma de entender o comportamento e a mirada do outro. Considera que aínda se trata dunha área descoñecida con certo nivel de estigma: «Hai un mito e unha unha visión un pouco simplista en canto á abordaxe que podemos facer dos problemas de saúde mental, de que nos limitamos a unha intervención psicofarmacológica, pero a psiquiatría é moito máis que isto», asegura. Convencida de que a súa disciplina non só achega unha atención transversal, senón que ten en conta todos os determinantes psicosociais da saúde. A doutora Tajes recoñece que tivo a sorte de coincidir con compañeiros e mentores que souberon transmitirlle a paixón polo labor asistencial e espera que o seu servizo teña o mesmo efecto nos futuros médicos. «A min ségueme entusiasmando vir traballar cada día», engade.
—Como se humaniza un servizo de psiquiatría? Cando se converteu na xefa do servizo, dixo que era a súa intención.
—Correcto. Era unha das miñas intencións, un dos obxectivos que presentei no proxecto de melloría do servizo e que está totalmente aliñado co que a Estratexia Nacional de Saúde Mental esíxenos aos diferentes xestores. Nese sentido, estamos a desenvolver un proxecto denominado Safe Words. É un proxecto que permite xerar espazos de encontro co paciente, establecer reunións de axuda mutua, técnicas de desescalada verbal ou a clarificación de expectativas. Aquí sen dúbida ten un papel fundamental non só o equipo facultativo, senón tamén o de Enfermería, que no noso caso está a liderar todo este proceso de transformación. Ao final, este modelo é de aplicación no ámbito de hospitalización, xa sexa agudos ou crónicos. Tendo en conta que, moitas veces, o primeiro contacto dos pacientes máis graves dáse no ámbito da hospitalización, se conseguimos que unha persoa estea satisfeita co trato recibido, se é positivo ese contacto, a posibilidade de que manteña un tratamento posterior a nivel ambulatorio é máis alta e mellora o prognóstico das enfermidades. Despois, hai outros proxectos que facemos no ámbito de humanización, como os hortos terapéuticos, os paseos con alma que levamos a cabo con pacientes de enfermidades crónicos, ou o contacto con espazos naturais, animais e coa compaña.
—Hoxe fálase de saúde mental máis que nunca, observa este cambio de perspectiva con esperanza?
—Era necesario falar de saúde mental, e creo que é algo positivo, pero non basta con falar. É necesario escoitar as necesidades percibidas pola poboación, hai que escoitar aos colectivos en primeira persoa, que son as que padeceron ás veces estes mentais graves, e sen dúbida hai que recoller as opinións das sociedades científicas, dos grupos de expertos e as dificultades que os profesionais afrontamos no día a día para dar unha atención adecuada. Lamentablemente, é certo que, por unha banda, os avances científicos nesta materia nos últimos anos non van a par do que ocorre noutras disciplinas, e por outro, que necesitamos financiamento claro para coñecer máis sobre os determinantes da saúde mental, os determinantes biolóxicos, sociais, e para avanzar en novas vías terapéuticas e en medicamento personalizado.
—Moitos expertos alertan dunha certa patologización do malestar diario. É algo que vexa no seu servizo?
—Si, observámolo e con gran preocupación por parte de todos os profesionais. En concreto, estamos a ver situacións de malestar que, ás veces, son derivados de circunstancias relacionadas con fracasos académicos, rupturas sentimentais, problemas na contorna laboral ou situacións de duelo. Obviamente, son situacións xeradoras de malestar, pero é certo que antes non xeraban unha demanda de atención sanitaria ou de atención psicolóxica. Agora ben, as persoas que fan esta solicitude de intervención non sempre o fan cun fin de tratamentos restritivos, senón que teñen esa percepción de que necesitan algunha intervención de carácter preventivo ou de mellora das súas habilidades de afrontamiento. Isto considerariámolo positivo, porque ao final é prepararse para cando esta situación chegue a mellorar a nosa resiliencia. Con todo, o sistema sanitario está nunha situación iniciática, non o suficientemente desenvolvido para proporcionar este tipo de estratexias. Aínda así, hai iniciativas que tratan de dar resposta, porque esta demanda é unha realidade que estamos a ver. Temos programas pilotos de coordinación con atención primaria, que é a través das cales nos chegan este tipo de situacións. Por exemplo, desde hai un ano aproximadamente, en Ourense temos un proxecto de atención grupal, que nos permite facer unha intervención con persoas que non teñen un diagnóstico único, senón unha situación de malestar, unhas problemáticas á hora de afrontar estas situacións cotiás. Así, podemos fomentar esa resiliencia e ao mesmo tempo mellorar a capacidade das persoas de establecer vínculos sociais, porque ao final ese vínculo social será importante e determinante para soportar de forma máis resiliente situacións adversas da vida cotiá. Non é doado, porque todos tendemos a asistir a terapias de forma individual, pero os pacientes están a trasladarnos unha satisfacción importante coa estratexia.
—Vostede coordinou o plan de saúde mental de Galicia poscovid. Como ve en xeral a saúde mental dos galegos?
—É difícil facer unha opinión baseada sen basearnos en datos, e cando falamos do estado de saúde dos galegos e galegas depende moito de que datos observemos. Por exemplo, podemos irnos ao informe anual do Ministerio de Sanidade, onde se estima que a nivel estatal o 34,3% da poboación ten algún trastorno mental. Cifra que se eleva ao 40% en grupos maiores de 50 anos, e ao 50%, en persoas maiores de 60. Se isto o unimos a que Galicia é unha poboación cun número importante de persoas por amais de 60 anos, podemos entender algúns dos fenómenos, e ver que a accesibilidade aos recursos sanitarios é máis limitada pola dispersión poboacional ou por vivir en núcleos moi pequenos de poboación. Coa enquisa IDADES, podemos ver como se comporta a poboación en relación ao consumo de drogas ou alcol, que son factores precipitantes de problemas de saúde mental. Aí obsérvase que aínda que as cifras de consumo diario de alcol tenden a reducirse, o cal é positivo, en Galicia o consumo de hipnosedantes e analxésicos opioides están por amais da media estatal. E, á súa vez, tamén temos outros fenómenos que están a crecer con que os mozos multiplicaron a inxesta de bebidas enerxéticas case por tres con respecto ao 2015, moito máis en homes.
—Galicia ten unha das taxas máis altas de suicidio.
—Si, hai unha preocupación respecto diso. Aínda que varía en función do ano, fálase que falecen unhas 300 persoas por suicidio. Calcúlase que, por cada unha, hai outras 10 nunha situación denominada como sobrevivente ao suicidio, que son os seres queridos para quen é moi traumático e adóitalles xerar un duelo moi complicado. Por iso, está a traballarse co Imelga para un programa de prevención sobre as persoas que perdesen a un familiar por suicidio.
—Ningúns din que o mal tempo aféctanos. O sol fainos máis felices?
—A exposición á luz solar ten beneficios, porque entra en xogo a xeración de vitamina D e outros fenómenos que están estudados. De feito a fototerapia é unha técnica que se utiliza para o tratamento con algúns trastornos afectivos gestacionales. Por tanto, é beneficioso para algunhas síndromes; ademais de que favorece que fagamos máis exercicio físico, que melloremos as nosas relacións sociais e persoais, e isto redunda nun mellor benestar. Pero, se nos centramos no que son os trastornos mentais, o efecto do bo tempo non ten moito impacto. Lamentablemente temos que manter a nosa atención no verán e non nos podemos permitir cambios organizativos importantes, porque a diferenza doutras enfermidades como as infecciosas, onde os picos de demanda asistencial diminúen no verán, para nós a frecuentación nos servizos de urxencias e a ocupación nas camas hospitalarias son incluso superiores. Temos trastornos como os trastornos bipolares, que xeralmente poden sufrir crises nun período estival. Esas observacións tamén derivan de cambios na biodisponibilidad, de fármacos por deshidratación ou calor, cambios nas rutinas que poden afectar a persoas que están en contornas máis sociosanitarias. Hai unha serie de fenómenos que rodean este contexto estival que sitúan, ás veces, ás persoas con trastornos mentais graves nun maior risco.
—Que peso xenético teñen dous das enfermidades mentais máis comúns en Galicia, inquedanza e depresión, e que peso ten o ambiente?
—En Galicia temos a expertos como o doutor Carracedo, que están a liderar esta rama. A realidade é que coñecemos a alta taxa de heredabilidad que teñen algúns trastornos mentais, como o caso do trastorno bipolar ou os afectivos. Recentemente realizouse un estudo multicéntrico que axuntou unha cohorte de fillos de persoas que tiveran algún tipo de trastorno mental, e observouse que, claramente, hai un maior risco nos fillos de persoas con problemas de saúde mental de padecer ben o trastorno mental que estaban a presentar os genitores ou incluso algún outro. Por exemplo, un fillo dun pai cunha psicose vai ter un risco multiplicado, case por seis, con respecto a se o pai non ten psicose, de sufrir esta enfermidade. Unha cifra similar de risco ao incremento do risco por cinco teñen os fillos de pais con trastorno bipolar. No entanto, a día de hoxe, aínda non é posible establecer un consello xenético xeneralizado para aquelas persoas con problemas de saúde mental que desexan ser pais. Si que estamos a identificar variables xenéticas de risco, si que hai grandes cohortes de persoas estudadas que nos permiten ir vendo estas variables, pero aínda, salvo casos concretos, ese consello xenético non é posible establecelo con carácter xeral.
—Que medidas se toman se saben que unha persoa ten un risco aumentado?
—Desde unha perspectiva sobre todo da psiquiatría ou da saúde mental infantil xuvenil, avogamos pola necesidade dun estudo próximo, sistemático da saúde mental dos fillos de pacientes con trastorno mental grave. Lamentablemente, moitas veces observamos atrasos nos diagnósticos que impiden que poñamos a tempo tratamentos eficaces. E nese sentido, ademais, cremos que é necesario levar a cabo accións preventivas indicadas neste grupo de risco. Deberiamos pór o foco nesta xente mozo, en identificar situacións de risco, non só as mesmas que padecen a nai, senón outras enfermidades, como o TDAH, ou o trastorno de conduta alimentaria, os trastornos obsesivos compulsivos, que aparecen con máis frecuencia na infancia e na xente mozo.
—Existen hábitos que protexen a nosa mente?
—Si, existen hábitos que nos protexen claramente e que deberían constituírse como intervencións preventivas con carácter xeral e incidir maioritariamente en determinados grupos de risco. Ningúns deses factores de risco son coñecidos. Trátase da falta de exercicio físico, a obesidade ou as dietas nutricionalmente inadecuadas, as alteracións do soño e o consumo de drogas e especialmente o consumo de cannabis, que canto máis se adiante a idade de inicio, máis nos preocupa. Canto máis pequena é a persoa, maior é o risco de psicose. E, ademais, pode alterar a aprendizaxe e alterar o desenvolvemento cerebral e a conectividade cerebral. A verdade é que temos unha importante preocupación desde o colectivo médico e psiquiátrico pola baixa percepción de risco da poboación con respecto ao consumo de cannabis. Isto é esencialmente importante en xente mozo, porque o impacto no desenvolvemento cerebral do consumo de cannabis e de alcol vai conducir a un incremento de risco, e é algo que vemos a miúdo as persoas que requiren de ingreso. Por iso, favorecer un exercicio físico, un estilo de vida saudable e evitar o consumo de tóxicos, especialmente a idades temperás, vai mellorar a saúde da poboación.
—A súa especialización céntrase na psiquiatría da infancia e a adolescencia. Por que os mozos de hoxe presentan máis problemas de saúde mental que os do pasado?
—Constatamos un incremento das necesidades de atención, eu creo que é alarmante. Crese que o covid tivo un efecto acelerador dun fenómeno que xa existía previamente. Aquí en Ourense, entre o 2019 e o 2024, vimos un incremento das consultas en materia de saúde mental infantil-xuvenil, así como no número de pacientes e de estancias hospitalarias. En concreto, dos pacientes con idades comprendidas entre 0 e 21 anos que requiriron un ingreso por causa psiquiátrica no hospital o incremento foi do 82%, e tamén vimos unha variación importante no que ten que ver co número de consultas realizadas, tanto en homes como en mulleres. É certo que estou a falar das situacións de maior severidade, pero en xeral, creo que todas as persoas que traballan coa infancia observaron o incremento da demanda de atención por problemas de saúde mental.
—Os nenos e adolescentes teñen factores protectores diferentes que un adulto?
—Si, necesitan formas de abordaxe específica. No que é a atención da saúde mental infantil e xuvenil, a participación das familias ou das institucións de protección que ás veces acompañan ao menor é fundamental. Iso foi o que determinou a posta en marcha da nova especialidade de psiquiatría en nenos e adolescentes. A especificidade vai nas ferramentas de psicoterapia e como orientalas, nas ferramentas diagnósticas, nas intervencións psicofarmacológicas, na organización da actividade asistencial para permitir eses espazos de diálogo coas familias, coas escolas ou coas administracións públicas que tutelan ao menor. É, se cabe, ao meu criterio aínda máis importante manter un traballo en equipo multidisciplinario, que ten que ser partícipe sempre dos servizos sociais, ademais dos profesionais sanitarios per se, e teñen que profundar, loxicamente, en estratexias que permitan ao menor manterse no seu medio habitual, cunha escolarización o máis organizada posible, pero que tamén teña en conta as súas características e as súas especificidades.
—Aos mozos se lles etiqueta como a xeración de cristal. É xusto?
—Paréceme un adxectivo, francamente, inadecuado. Desde a nosa visión da práctica clínica,nos mozos estamos a ver situacións de trastornos mentais que poden ser considerados leves, pero que poden ter un impacto importante na súa capacidade de desenvolverse como persoas. Tamén estamos a ver situacións de extrema gravidade. Sobre isto debátese moito, sobre se a permisividade paterna ou sobre un exceso de confort impide aos mozos afrontar correctamente o sufrimento, que isto é o da xeración de cristal. Honestamente, nós observamos a mozos que sufriron, que tiveron experiencias de sufrimento temperán, de abandonos, de problemas vinculases. Cando falo de abandono non falo só dun abandono físico, que tamén, senón emocional. Ás veces, esa permisividade é unha falta de atención por parte das persoas que teñen a obrigación de prestala, e aparecen problemas vinculases, situacións de soidade- As enquisas tamén nos falan do mal uso das pantallas, do bullying, o ciberbullying, hai cambios estruturais na familia, unha incerteza no futuro. Todo isto non pode deberse a un mero cambio, é dicir, os determinantes xenéticos da enfermidade non xerarían este cambio de tendencia de forma tan rápida por si sós, o cal nos di que hai factores psicosociais. Por iso, como adultos e como sociedade smoo responsables. Aquí o reto está en saber mellor onde actuar para evitar esta epidemia, porque temos unha situación duns incrementos de risco de suicidio, de autolesiones, de fracaso escolar ou de problemas de aprendizaxe, e todo iso pode implicar un risco dun desenvolvemento non pleno da personalidade. Como nos dicía o doutor Ricardo Fandiño, cando estudas a adolescencia falo desde o teu recordo, pero a adolescencia actual nada ten que ver con aquela adolescencia que nós vivimos. Por tanto hai que adecuar o traballo preditivo ao contexto social actual.