Conchi Lillo, neurocientífica: «A cor de ollos azul non existe, débese á nosa atmosfera»
ENFERMIDADES
A experta en patoloxías visuais explica que non pasar suficiente tempo no exterior é un factor de risco para a miopía
02 jun 2023 . Actualizado ás 11:08 h.Conchi Lillo é bióloga e doutora en Neurociencias. Investiga na área de neurobiología da visión no Instituto de Neurociencias de Castela e León, está adscrita ao Instituto de Investigación Biomédica de Salamanca e posúe unha sólida traxectoria científica. Defende que os humanos somos seres «moi visuais».
Agora publica Abre os ollos (Next Door, 2023), un libro co que intenta pór aos seus lectores nos ollos doutros seres vivos, para abandonar «unha visión antropocéntrica» e entender a perspectiva doutras persoas e especies.
—Cada hábitat levou a que os seres vivos desenvolvan unhas características visuais determinadas. Como describiría o ollo humano?
—O ollo é o órgano que nos permite transformar a luz en algo que entenda o noso cerebro. E realmente, é o noso cerebro o que transforma esa luz en imaxes e en cores. Calquera ser vivo transforma un estímulo luminoso en algo que sexa beneficioso ou que poida aproveitar, e a iso é ao que responde a evolución do ollo. É dicir, hai distintos tipos de ollos para que distintos tipos de seres vivos teñan máis vantaxes nun ambiente determinado. Ao final, certas estruturas ou capacidades visuais se han ir definindo segundo a presión ambiental á que se someteu o animal. O que acabará determinando a función ou forma do ollo será o ambiente no que teñamos evolucionado.
—En que destaca o ollo humano e en que é deficiente?
—O ollo humano, o ollo dun vertebrado, é o que consideramos o mellor ou máis adaptado a este tipo de contornas. Entón, unha das nosas vantaxes, en xeral, é que o noso ollo ten forma de copa, é unha copa óptica no cal a retina, que é a parte coa que nós vemos, está no fondo do ollo. É dicir, que a información visual chega ao final. Todas as estruturas que están anexas ao ollo, como o iris ou o cristalino, perfeccionan a información visual para que teñamos a maior agudeza posible. Pero tamén é verdade que o ollo non é unha estrutura absolutamente perfecta, como pensabamos que era. Ten algunhas imperfeccións e son o prezo a pagar por ter tanta agudeza visual. Os vertebrados temos no noso ollo unha cousa que se chama a retina investida, e é que a retina está ao revés. Está ao final do ollo. Pero é que ademais, os fotorreceptores, que son as células que reciben a información, é o último onde esta chega. Están aí, escondidas polo resto de estruturas oculares, pero como a retina está ao revés, a luz ten que atravesar unha chea de capas ata acadar as fotorreceptores e iso, ao final, xera moita distorsión da imaxe, da luz. É dicir, se os nosos fotorreceptores estivesen diante da imaxe, no sentido contrario, sería máis perfecta.
—Se, como di, as cores non existen, que é o que vemos?
—É unha frase coa que me gusta empezar as charlas. Realmente, as cores que ti ves non son exactamente iguais que as cores que ve unha persoa que está ao teu lado porque van depender de moitas cousas. Aínda que a visión entre humanos é homoxénea, hai moitas diferenzas tamén entre uns e outros. Somos capaces de ver as cores porque temos un conxunto de células, os fotorreceptores, que responden a distintas lonxitudes de onda da luz. Cando esa lonxitude de onda da luz chega ás nosas células, elas responden e transforman esa información en algo que entende o noso cerebro. Así que é leste o que lle dá cor á información e, polo tanto, co que realmente vemos. Quero dicir, as células responden pero é o noso cerebro o que interpreta o que nós estamos a ver. As cores non existen porque se todos fosen algo tanxible, todo o mundo, incluso os animais, terían que ver o mesmo, e sabemos que non é así. Por exemplo, os humanos podemos ver a cor vermello porque temos células que responden a diferentes lonxitudes de onda, pero esta cor non é o mesmo para todos os seres vivos.
—Que pode estar detrás da contracción pupiar máis aló da luz?
—Hai varias cousas. A contracción e a dilatación dos músculos do iris son os que realmente controlan o tamaño da pupila e van responder de forma involuntaria a diferentes neurotransmisores do noso cerebro. Que a pupila se faga máis grande ou máis pequena pode deberse, por exemplo, ao consumo de drogas. Tamén ao medo. Cando estamos atemorizados, a nosa pupila faise máis grande porque é unha resposta normal, porque o noso organismo quere prestar máis atención ao que pasa ao seu redor. Tamén se dilata en situacións que nos causan interese. Cando nos estamos namorando de alguén nos din que os nosos ollos brillan máis, e en realidade é que as pupilas se van dilatando; ou cando nos concentramos moito nunha cousa. Ao final, isto é unha resposta motora, involuntaria e normal en resposta aos cambios de neurotransmisores no noso cerebro.
—Di que os ollos azuis non existen. Máis dun vaise quedar sorprendido.
—Así é. A cor do noso iris, da mancha que temos no noso iris ou a morfoloxía é algo moi particular en cada un de nós. É moi especial e única. Non hai dúas persoas no mundo que teñan o mesmo patrón. Só hai dous tipos de pigmento: marrón e alaranxado. A nosa cor de iris vén determinado pola mestura deses pigmentos. Entón, as persoas que teñen os ollos azuis teñen moi pouco ou nada dese pigmento. Tampouco temos melanina azul.
—Por que se ve azul?
—Polo mesmo polo que vemos o ceo azul. Por un efecto que se chama efecto Rayleigh, e é porque as lonxitudes de onda da luz azul dispérsanse moito máis debido á nosa atmosfera. Así, son moito máis abundantes na natureza, no ceo e nos teus ollos tamén, por iso ponse de cor azul, pero non porque haxa melanina desa cor, senón porque non hai suficiente marrón ou alaranxada.
—En referencia a este tema, tamén explica que se a xente con ollos azuis estivese en Marte, serían doutras cores.
—A dispersión da luz azul no noso planeta débese á nosa atmosfera. Entón, nun planeta distinto con outra atmosfera, por exemplo en Marte, onde chegan principalmente as lonxitudes de onda máis longas como o vermello, teriamos os ollos de cor vermella porque sería a lonxitude de onda que máis se está dispersando ou que máis preferentemente hai nesa atmosfera.
—Sempre se asume que os bos hábitos de vida serven para coidar o corazón, e a saúde ocular?
—Pois si. Somos conscientes de que o noso torrente sanguíneo ten que estar san porque é o que rega todo o noso corpo, por iso debemos comer ben, facer exercicio, non fumar ou non beber alcol. Pero non nos damos conta de que todo iso tamén inflúe nos ollos. A retina é un dos tecidos do noso corpo que máis irrigados está; ademais son células que están continuamente funcionando, polo que necesitan moito apoio de nutrientes e de osíxeno. Se esas achegas proceden de fontes non moi saudables, ao final a nosa retina tamén se verá afectada da mesma forma que estarán outras células do noso organismo. Hai que previr a nosa saúde cardiovascular, non só para o noso corpo, senón tamén para a nosa saúde ocular. E diso non somos nada conscientes.
—Outras condutas como a exposición á luz natural son moi importantes para o mantemento dos ritmos circadianos. A luz solar tamén inflúe na nosa vista?
—Así é. Fíxache, hai unha crenza que di que se estamos mirando unha pantalla moito intre ou lendo un libro moi de preto, imos desenvolver máis miopía debido ao esforzo visual. Ata hai pouco, isto era unha correlación indirecta entre esa práctica e o desenvolvemento da enfermidade. Agora sábese que esta non é a causa. A miopía sucede porque o noso ollo é máis grande do normal e cando entra a luz non se dirixe ao fondo, onde está a miña retina, senón que queda un pouco antes. O que viu a evidencia científica é que todas as actividades que facemos como ler, estar co móbil ou coser, facémolas nunha contorna onde non hai suficiente luz natural e , precisamente, isto podería ser un factor de risco para o desenvolvemento desta enfermidade, non mirar algo de preto. É máis, a influencia da luz natural é a que impide que o noso ollo creza de máis. Por iso, non exporse é un factor de risco para o desenvolvemento da miopía. Necesitamos facer máis actividades no exterior.
—Está de acordo cos que din que as pantallas son daniñas?
—Como en todo, hai certa parte de verdade e outras cousas que se esaxeran moitísimo. É verdade que a luz azul das nosas luces led, das pantallas, inflúen no noso ritmo circadiano. De aí, se ha ir estirando a todas as cousas malas que hoxe se di que ten esta luz. Estirouse o chicle e díxose que é prexudicial para a nosa retina e que pode ser un factor de risco para o desenvolvemento de patoloxías visuais máis graves como a dexeneración macular asociada á idade. Iso é totalmente falso. Pero é que ademais, con esa idea, inténtannos vender unha serie de filtros para bloquear esa luz que nos faga sentir seguros. Aí está o erro: en pensar que por pór un filtro na pantalla ou nas lentes xa estás protexido e podemos seguir utilizándoa. O que é prexudicial para nosa vista, para o cansazo, para o soño son os ámbitos diante destes dispositivos electrónicos. Ademais, se pomos este filtro ás lentes e saímos á rúa podemos desregular os ritmos circadianos porque o noso organismo necesita esa luz do sol para manternos espertos. É dicir, nós bloqueamos a produción de melatonina durante o día grazas á luz, se a bloqueamos, imos ter sensación de soño.
—Por que se produce a fatiga visual?
—A fatiga pode estar causada pola luz da pantalla, pero iso pódese cambiar baixando o brillo. Realmente, son os malos hábitos diante da pantalla o que fai que teñamos fatiga visual, que esteamos sempre mirando ao mesmo punto de preto ou que non parpadeemos. Iso produce sequidade no ollo.
—Pódese evitar?
—Si. Esta regra do 20-20-20, cada 20 minutos levántasche, descansas 20 segundos polo menos e miras a un punto que estea polo menos a 20 pés de distancia, como uns seis metros. Pero o que é eficaz é enfocar. É o que temos que exercitar, tanto de preto como de lonxe para evitar eses signos de fatiga visual.
—Cal é a principal causa da miopía?
—É xenético. A primeira parte dos factores que fan que nós teñamos ese tipo de problemas de retracción son case todos xenéticos. Hai outros que son ambientais, como é a falta de exposición á luz natural.
—Pensa que de cara ao futuro, a cegueira poderase solucionar dalgunha forma?
—Hai moitos tipos distintos de cegueira. Teño moita esperanza en que algúns deles, como as que están causadas por mutacións nun só tipo de xene, póidanse tratar nun futuro non moi afastado. Curar non o sei, pero si facer algo para que as túas persoas teñan mellor calidade visual durante a súa vida. Isto virá da man da terapia xenética, como todas as ferramentas CRISPR. Sabemos que temos unha edición xenética que pode ser a solución para moitas enfermidades deste tipo causadas por un só xene, e neste caso tamén.
