Os efectos do fentanilo terapéutico: «Empecei a chorar porque non tiña dor e esa sensación xa non a lembraba»

A historia do fentanilo en España non é a do uso recreativo que hai noutros países, particularmente, nos Estados Unidos, onde os opioides causaron unha crise de saúde pública debido ás adiccións. No territorio nacional, o escenario máis común no que se pode atopar a presenza desta substancia é no marco dun tratamento médico para unha dor intensa que non remite con ningún outro fármaco.

O fentanilo é, por tanto, só unha peza do complexo quebracabezas da dor refractaria, unha realidade á que se enfrontan miles de pacientes, ningúns, incluso, durante anos. Segundo datos da Sociedade Española de Neuroloxía, un 5% da poboación adulta manifesta este síntoma de xeito diario. Moitos destes pacientes sometéronse xa a toda clase de intervencións, desde as menos invasivas, como facer exercicio físico, ata as máis agresivas, como bloqueos nerviosos ou cirurxías. Para eles, a prescrición de fentanilo terapéutico é a forma de atopar, polo menos temporalmente, un alivio.

Pero, como todo fármaco, e dado que pertence á familia dos opioides, o fentanilo non está exento de riscos. O seu outra cara non é soamente a da adicción. Os seus efectos adversos poden resultar intolerables para algunhas persoas e, aínda cando é efectivo, a tolerancia que provoca no organismo fai que sexa necesario incrementar a dose cada certo tempo. Para entender mellor as circunstancias nas que este fármaco está indicado, tres pacientes contan como é o día a día con este tratamento, con todos os seus matices.

Da dor máis terrible a un «pracer incontrolable»

Rafa tiña 42 anos cando se converteu en paciente oncolóxico. «O meu caso empeza no 2020, cando me detectaron un tumor nunha amígdala. O oncólogo díxome que había que ir cun tratamento agresivo aos ganglios do pescozo por se había células que puidesen traspasar ao sistema linfático», conta.

«A radio é un tratamento agresivo, tivéronme que pór un tubo no estómago, porque sabían que me ían a dar radio no pescozo e que non ía poder tragar. Empeza a radio e ás dúas semanas comezan os problemas de deglución, xa non podía tomar nin unha sopa. A dor empeza a ser moi intenso, estou a tomar paracetamol, ibuprofeno, nolotil, paso ao tramadol, que practicamente non me fai nada, e o dano que causa a radio é exponencial. Eu estaba nesa situación incapacitante dunha dor intensa moi preto da cabeza e moi delicado. Cada movemento doíame, cada vez que bocexaba ou intentaba falar era horrible. Aínda a día de hoxe cando bocexo noto dor», di.

Nese contexto, o seu médico, aínda que reticente, dada a potencia desta medicación, decidiu receitarlle fentanilo de liberación lenta en parches transdérmicos. «Cando me poño o primeiro parche e empeza a facer efecto, é algo máxico. De súpeto, a dor váiseme e cámbiame o ánimo por completo. Despéxaseme a mente, porque a dor moitas veces non che deixa pensar», lembra Rafa.

Os efectos ían máis aló do alivio. Administrarse fentanilo era, para el, entrar nun estado de consciencia distinto. «Á parte de irse a dor, empézome a notar súpers ben, cun ánimo apabullador. Notaba un pracer físico incontrolable. Espertábame pola noite pivotando sobre as miñas costas dun lado para outro do pracer. Estaba durmido e a subida do parche espertábame, era orgásmico», asegura.

Moi pronto, empezou a ver a outra cara destas sensacións que proporcionaba o fármaco. A maior subida, máis pronunciada era a caída do bajón. «Volvíame a dor, sentíame mareado, atopábame mal, tiña visión túnel cando me levantaba da cama», conta. O seu corpo estaba a acostumarse a este opioide.

«A frecuencia de cambio dos parches era de 72 horas. O primeiro que fixen foi aumentar a dose ata case o máximo e logo diminuír o tempo entre parche e parche. Cheguei a 48 horas, moi de mala gana, porque desenvolvera tolerancia. Despois das 24 horas notaba que todo empezaba a desbaratarse», lembra.

Á vez, o tratamento do seu tumor avanzaba e a radioterapia seguíalle provocando unha dor insoportable. Abandonar a analgesia non era unha opción. Pero tampouco podía excederse coas doses. «Tiña a garganta en carne viva, desfeita, coma se fose cera desfacéndose. Tanta foi a intensidade da radio que xa non teño campanilla na garganta despois do tratamento. Cando non me podían dar máis fentanilo e estaba desencaixado de dor, fun a Urxencias e decidiron ingresarme no hospital», di.

«Naquel momento deime conta da potencia de subida que ten o fentanilo, porque me puxeron morfina e eu seguíame morrendo de dor. Pasaron uns días e, como xa toleraba a dor, decidiron mandarme a casa e volver darme parches de fentanilo. Xa estaba a mellorar, pero seguía usándoos e cada vez que tiña que baixar a dose era un drama. Negábame, dicía que aínda tiña a garganta moi mal. O meu corpo xa se acostumou a esa substancia, gustáballe e arrastrábame mentalmente cara a ela», lembra.

Despois de toda a dor que soportara durante o tratamento do seu cancro, a Rafa quedaba aínda pasar pola síndrome de abstinencia. «Cando me quitei o último anaco pequeno de parche, volvín ao tramadol e a primeira noite non puiden durmir. Tiña suor, espasmos, movementos involuntarios. Estiven tres semanas deprimido, foron infernais ao non ter información para entender e afrontar ese momento da miña vida», lembra.  Aínda que Rafa aclara que isto non lles sucede a todos os pacientes, e que cada corpo é distinto, considera que é importante dar a coñecer o seu caso, xa que isto é algo que pode ocorrer e as persoas deben estar informadas respecto diso antes de iniciar o tratamento.

Co tempo, empezou a saír da cama, recuperou as súas rutinas, conseguiu unha oportunidade laboral e volveu facer exercicio. Os catro meses que durou a radioterapia quedaron atrás, pero Rafa asegura que, se tivese que facelo de novo por unha recaída do cancro, volvería usar os parches de fentanilo. Di que, polo menos, esta vez, sabería a que aterse.

«Estaba nun once de dor e baixei a un sete»

Vanesa é membro de Adopec, a Asociación Dor Pélvico Crónico. Esas tres palabras —dor pélvico crónico— resumo unha serie de diagnósticos para os que non hai, a día de hoxe, unha cura. «Teño fibromialxia, endometriosis, e a raíz disto, teño neuralgia do nervio pudendo, que é unha enfermidade rara. No meu caso é bilateral, teño afectados os dous nervios, tanto o dereito como o esquerdo. É unha dor pélvico crónico a raíz dunha cirurxía», conta.

Todo comezou hai dous anos. A endometriosis foi a orixe, pero a operación que ía tratala converteuse nun potenciador da súa dor crónica. «Na operación tocáronme nervios da zona pélvica e un nervio non se pode rexenerar. Pódese operar, pero hai risco de quedar con incontinencia urinaria ou fecal e non hai unha melloría garantida», explica.

Fentanilo: unha ameaza crecente en España?

Lois Balado

Así empezou o seu ascenso pola escala da analgesia, cuxo chanzo inicial inclúe antiinflamatorios de venda libre como o ibuprofeno e outros fármacos, como o paracetamol. «Empecei con outro tipo de medicación e ao ver que o meu corpo se acababa acostumando, non era suficiente e necesitaba algo máis forte. Probei moitas medicacións antes, e a comezos do ano pasado propuxéronme porme parches de fentanilo que se cambian cada 72 horas», di Vanesa.

Grazas a esta medicación, obtivo unha «melloría considerable», aínda que a súa dor non remitiu por completo. «Estaba nun once de dor e baixei a un sete. Iso permíteme ter vida. Saír, relacionarme con amigos, ver á miña familia, pasar tempo co meu marido e co meu fillo. Eu creo que hai que separar o uso recreativo do uso médico por dor crónica. Ter esta medicación axúdanos a seguir vivindo e ter algo de calidade de vida. Ao final, utilizámolo por necesidade, non por pracer», reflexiona.

No seu caso, os beneficios do medicamento tampouco estiveron libres de efectos adversos. «Cando empecei a usalos notaba que tiña moitas náuseas e estaba adormentada. Cando cambias de medicación é frecuente ter efectos secundarios, pero o corpo adáptase e eses síntomas desaparecen», sinala.

Aínda que o alivio non é total, supón un cambio importante. «Antes pasaba moitos días en cama sen poder saír. Ía só da cama ao sofá. Agora non é que poida ir xogar un partido de pádel, pero si saír a dar un paseo co meu fillo e o meu marido ou ir ver aos meus pais. Estas patoloxías e o nivel de dor que teño non me permiten traballar, porque non podo estar sentada nin de pé por períodos prolongados. Ter a dor máis baixa permíteche saír de casa e é importante, porque estar entre catro paredes afecta a nivel anímico. Xera depresión e inquedanza estar metida na casa as 24 horas», di Vanesa.

A pesar desta melloría, a paciente espera non ter que seguir usando os parches de fentanilo indefinidamente. Ademais, recoñece que non son a solución por si sós. «Esta medicación axúdanos pero hai que complementala con outras cousas, acudir a psiquiatras, psicólogos e rehabilitación», conclúe.

«Ofrecéronme un fentanilo rápido e foi máxico»

Leonor ten 53 anos e leva máis da metade da súa vida sufrindo dor crónica. O seu problema empezou cunha extracción dental. «Teño unha neuralgia trigeminal postraumática a raíz da extracción dunha moa de xuízo. Danáronme un nervio. Pasoume hai 29 anos, porque non me fixeron as probas radiolóxicas correspondentes antes da extracción. Tiña 26 anos. Arruináronme a vida», conta.

A súa historia tamén é a dun ascenso na escala de posibles tratamentos, incluíndo bloqueos de nervios e intervencións cirúrxicas. Con todo, nada funcionaba. «Era unha dor tan espantosa e non se ía con nada. Pero ti non empezas tomando fentanilo, empezas tomando outros analxésicos e antiepilépticos, porque é unha neuralgia. Pasaba o tempo e cada vez doía máis, íase difuminando pola cara, collíame a mandíbula, ía probando tratamentos e ao mesmo tempo tratando de non facer nada, porque canto máis atacases ao nervio, máis se ía a cabrear», di.

Nestas décadas, a paciente probouno todo para intentar librarse da dor. «Intentamos acougalo, bloquealo ou queimalo e nada, o único que se logrou é que a dor se meta no cerebro, onde as células nerviosas están centralizadas. Pasei por todos os tratamentos que hai para a dor. Pero a min non me facían efecto. Non respondía a nada. Así que me sometía a todo, desde a homeopatía ata ozonoterapia», conta Leonor.

Tras unha cirurxía de mandíbula que tampouco conseguiu resolver o seu problema, chegou o seguinte chanzo no tratamento da dor. «Empezamos con tratamentos máis agresivos, subimos ao tramadol, que é máis potente, pero sentábame mal. Pasamos ao seguinte nivel: oxicodona, opioides. Notas que cada vez necesitas máis dose porque non che fai nada. Tes que empezar a rotar opiáceos, co problema consecuente dos monos. Se me esquezo de tomar unha dose, empezo con tremores, unha dor intensa, frío», explica.

Ao final, ofrecéronlle fentanilo de acción rápida, que vén en formato de comprimidos sublinguais. «Foi máxico. Empecei a chorar, porque non tiña dor e emocioneime tanto, porque esa sensación xa non a coñecía», lembra.

Hoxe, esta é a súa medicación de rescate, para aqueles momentos nos que a dor é imposible de levar. «Xa sei que a dor cero para min non existe, pero necesito un momento no que saiba que me vai a deixar respirar, ter media hora ou unha hora na que baixe a dor», di.

Pero, cando Leonor quede sen dose, non poderá renovar a súa prescrición, xa que o Ministerio de Sanidade limitou o uso de fentanilo rápido sublingual a pacientes oncolóxicos. «Na neuralgia do trigémino, a dor increméntase co simple feito de lavarche os dentes, para comer, de falar. A dor é dor, non ten que ver con ser paciente oncolóxico ou non», sinala a paciente.

A dispoñibilidade dunha analgesia efectiva e segura é unha necesidade que ela e moitos outros pacientes con dor crónica reivindican. «Pasei por toda a medicación e o fentanilo en parches sentábame fatal, provocábame náuseas e baixadas de tensión. O fentanilo rápido non é a solución, pero o problema é a falta de recursos que hai para a dor para pacientes refractarios como eu, que xa non respondemos a nada», conclúe Leonor.

---

---