Mulleres que abriron o camiño. En 1970 xogouse o primeiro partido de fútbol feminino de España, pero pouco sábese daquelas xogadoras. Patricia Cazón rescata a vida de deportistas que son historia co obxectivo de que non se esquezan
24 abr 2024 . Actualizado ás 05:00 h.Poida que para moita xente o nome de Lilí Álvarez non signifique nada. Foi a primeira española que participou nuns xogos olímpicos, os de París de fai cen anos. Unha muller apaixonada do deporte que brillou no tenis pero que practicou moitos máis: equitación, alpinismo, esquí… E ata automobilismo: en 1924, o mesmo ano daquela olimpíadas, gañou o campionato de Cataluña. Anos vinte do século pasado, unha muller, española. E o seu nome apenas di nada á gran maioría de cidadáns do seu país. Por que? A resposta parece obvia: era muller nunha época na que o xénero feminino estaba relegado a outros quefaceres.
Tiveron que pasar anos, décadas, para que Lilí non fose a única. E con todo, todas as que a acompañaron seguiron un camiño similar: loita silenciosa, constante e ao contraxeito. Para a xornalista Patricia Cazón, a fazaña destas mulleres teñen un símil perfecto no mundo animal: «O salmón é o peixe que sobrevive na fazaña, que asume o sacrificio, non hai nada como o salmón para explicar o percorrido das mulleres no deporte, sempre ao contraxeito, aínda que lles custe a vida». Por iso titulou o seu último libro As mulleres salmón (Debate) no que destapa as historias de máis de corenta mulleres españolas que decidiron seguir adiante no deporte, a pesar de que non era o que lles tocaba. «Demasiadas historias estaban a quedar en branco e negro», reflexiona. Porque hai nomes, como os de Conchita Martínez, Arancha Sánchez Vicario, Branca Fernández Ochoa ou Edurne Pasaban que xa están na memoria colectiva. Pero e Amelia do Castelo? E María Teresa Andreu? E Pepa Senante, Rosa Augado ou Carmen Valero? Soan de algo? Hai moitas máis.
Para escribir o libro, esta xornalista leonesa partiu dunha serie de entrevistas que realizou durante anos a mulleres deportistas para o diario As, onde traballa desde fai máis de quince anos. «Quería facer un libro para contar a loita de todas elas; quero que a través de cada historia, os lectores poidan ter unha composición global das vicisitudes ás que unha muller se enfronta», di. E aínda que cada historia é tremendamente persoal e única, hai temas que se repiten unha e outra vez: os insultos, o que dirán, a desigualdade de condicións ante os deportistas homes, a maternidade, a saúde feminina, a saúde mental…
Carmen Valero, a primeira atleta española en participar nuns Xogos Olímpicos, en Montreal 1976 (falecida o pasado xaneiro aos 68 anos), lembraba que non lles deixaban pórse pantalóns curtos para adestrar; tiñan que facelo con saia. Por non falar dos salarios, que en moitos casos eran nulos no caso delas. Ou a falta de equipamentos propios, tendo que usar as masculinas doutras tempadas. «Na selección, salvo para os Xogos de Atenas 2004, non tiven unha camiseta de moza» lembra Montse Puche, que un ano antes era elixida segunda mellor xogadora do mundo de balonmán. «Só pediamos iso, iamos feitas uns espantallos», conta esta xogadora.
Lavando a roupa
Preparando os Xogos de Barcelona, en 1992, adestraban en tres sesións diarias con só cinco camisetas, e ao rematar, tiñan que limpalas elas mesmos no lavabo da residencia. Aínda ten na memoria os sabañones nas mans pola auga fría. A eles, os seus colegas do balonmán, aloxados en hoteis, lavábanllas. «Son da quinta de Urdangarin, de Barrufet…, que talvez recibían unhas 3.000 pesetas ao día (18 euros). A nós dábannos 500 (3 euros)», conta no libro.
O de lavar a roupa tamén o lembra Amaya Calderón, a xogadora de baloncesto que chegou a Texas sen apenas saber inglés para xogar cos Houston Comets, un equipo feminino da WNBA ao que seguían 20.000 persoas: «Alucinaba con todo, o público, as canchas, a roupa que nos daban, ¡que nola lavaban!». Detalles que deixan ver que en moitos aspectos xa non só era cousa de xénero, senón tamén de cultura en cada país.
Non sempre a propias mulleres manexáronse con reivindicación. Conta o libro como as deportistas que empezaron a despuntar nos anos sesenta non tiñan a sensación de estar a ser discriminadas; era así porque si, porque as mulleres tiñan outro papel. «Que nos mandasen a fregar era tan habitual que deixamos de oílo», conta Pepa Senante, capitá da selección feminina española de baloncesto, que xogou o seu primeiro partido en 1963 ante Suíza. «Considerábannos chicotes, pero a sociedade foi cedendo aos poucos».
Patricia Cazón non esquece aos homes que se situaron na loita pola igualdade. Rafa Muga organizou en 1970 o primeiro partido feminino da historia de España, un encontro que creou unha gran expectación en Madrid e que, aínda que a el lle levou ao cuartel da Garda Civil, animou a moitas mozas a unirse a eses primeiros clubs femininos que foron xurdindo. As protagonistas daquel primeiro encontro seguiron con emoción o disputado 53 anos despois en Australia no que as xogadoras españolas se proclamaron campioas do mundo. «Cando vin a Ivana Andrés levantar a Copa do Mundo emocioneime moitísimo, nas súas mans levaba a loita de moitas mulleres», dicía Amelia do Castelo (1943), que non dubida en citar ao entón presidente do Atlético de Madrid, Vicente Calderón, como «o primeiro gran feminista do fútbol español».
Apoio familiar
É recorrente no libro o apoio incondicional que recibiron elas desde as súas casas. Pais e nais que asumiron o risco para que as súas fillas conseguisen o seu soño a pesar de nadar ao contraxeito. «Non só Rafa Muga foi un visionario, senón os propios pais de todas aquelas mulleres», di Patricia Cazón. Elas mesmas así o percibían. «Eu non fun a valente, foron os meus pais», explícalle Amaya Valdemoro.
Unha das entrevistadas máis novas é a berciana Branca Romero , que despuntou no boxeo tailandés. No seu caso, non só tivo que loitar por buscar o seu lugar nun deporte cheo de homes, senón que tamén lle tocou baterse contra os prexuízos internos: muller e xitana.
Hai outros tabús. «A menstruación, por exemplo, co que pode condicionar ao estado físico dunha muller. Agora parece algo de caixón, pero durante décadas non se tivo en conta», engade a escritora. Ou a maternidade. Moitas deportistas de elite foron pospondo os seus desexos de ser nais por medo a non poder volver render como antes. A nadadora paralímpica Teresa Perales conseguiu que a súa baixa maternal fose considerada como enfermidade para seguir bolseira. Gemma Mengual intentou volver cando o seu primeiro fillo cumpriu os nove meses, pero atopouse coa negativa da súa adestradora.
«E hai decisións que che creban a propia cabeza», así o conta con crueza Edurne Pasaban, que fala sen andrómenas dos seus intentos de suicidio, de non atopar o seu sitio tras volver da montaña, de non conseguir ter unha parella que entendese esta forma de vida, de non saber que facer cando remata a túa carreira deportiva, aínda sendo novo pero sen perspectivas de futuro. «Moitas me falaban da importancia de dotar aos deportistas de recursos para o día despois», explica Cazón, que tiña claro que había que pór o foco tamén na saúde mental, sobre todo despois de falar con Lola Fernández Ochoa da súa irmá Branca, a primeira muller española da historia que conseguiu unha medalla olímpica, falecida no 2019.
Hai máis pioneiras no libro. Abrindo paso na arbitraxe está a coruñesa Yolanda Parga. O Virginia Torrecilla, que superou un cancro cando a súa carreira estaba a despuntar. A mesma enfermidade que pillou á tenista Carla Suárez en pandemia e lonxe da súa familia. Está a persistencia de Sandra Sánchez para lograr o ouro olímpico aos 39 anos ou os obstáculos persoais e profesionais superados por Carolina Marín. «Hai moitas historias que me tocaron o corazón», recoñece Cazón, que só agarda que o seu libro quede como exemplo para as nenas do futuro, para que os éxitos e as portas que abriron todas elas non se esquezan, como a Lilí Álvarez.