O galego que axudou a instaurar o sistema métrico e que demostrou que a Terra está achatada nos polos, científico do ano
SOCIEDADE
José Rodríguez, coñecido como Matemático Rodríguez, tamén determinou en Lalín o quilómetro cero de Galicia e o tsar Alejandro II nomeouno director do Observatorio Astronómico de San Petersburgo
13 feb 2024 . Actualizado ás 13:02 h.Existe un nexo moi descoñecido entre Napoleón Bonaparte e o tsar Alejandro II: a figura do matemático galego José Rodríguez González. O primeiro recrutouno, a instancias de Pierre-Simon Laplace, como representante do Goberno español na expedición internacional que tiña como misión medir o meridiano da Terra, un traballo que derivou na instauración do metro como unidade de medida da lonxitude, o que conformou o sistema métrico decimal aínda vixente hoxe en día. E o segundo chamouno para ser director do Observatorio Astronómico de San Petersburgo, aínda que finalmente decidiu exercer leste mesmo cargo no de Madrid.
Son probas que avalan a fama mundial de José Rodríguez González (Lalín, 1770-Santiago, 1824), un dos matemáticos máis influentes do seu tempo. Coñecido popularmente como Matemático Rodríguez, a dimensión acadada polo personaxe, do que este ano se cumpre o 200 aniversario do seu falecemento, levouno a ser elixido como Científico Galego do Ano 2024 por parte da Real Academia Galega de Ciencias. A institución pon de relevo que «foi un científico no sentido moderno do termo e, para moitos, o primeiro de Galicia».
Sobre este último aspecto incide o matemático da USC e académico da RAGC Juan José Neto Roig. «Moi probablemente —di— foi o primeiro gran científico que tivo Galicia». O tamén académico e catedrático emérito de Edafología Francisco Díaz-Fierros vai un paso máis aló: «Foi o máis grande científico que deu Galicia». As súas achegas van máis aló das matemáticas, xa que tamén deixou a súa pegada en astronomía, xeografía, mineralogía e mesmo na política.
A súa figura, á que se renderán actividades de homenaxe ao longo do ano, que culminarán o 8 de outubro cun acto institucional con motivo do Día dá Ciencia en Galicia, é cando menos fascinante. Nacido na parroquia lalinense de Santa María de Bermés, creceu nunha familia humilde de campesiños sen apenas recursos. Neste contexto foi grazas á protección dun tío eclesiástico que puido completar a súa formación en Gramática, Aritmética e Latín. Logo obtivo o seu grao de bacharelato en Filosofía e máis tarde o de Teoloxía. Posteriormente formouse en Matemáticas e Física de xeito autodidacta e en 1801 logrou por oposición a cátedra de Matemáticas Sublimes na Universidade de Santiago, que por aquel entón dependía da Facultade de Medicina. Tiña 30 anos, pero o tribunal que o examinou estaba tan asombrado polos seus méritos que enviou un informe ao rei Carlos IV cualificándoo de xenio .
Pronto estableceu unha rede internacional que o levou a realizar viaxes profesionais a Francia e Inglaterra. Foi durante a súa estancia en París, en 1806, cando o matemático Pierre-Simon Laplace reclamou os seus servizos para a misión internacional que tiña como obxecto medir o meridiano de Dunkerke a Basilea, que foi fundamental para establecer ao metro como unidade de medida da lonxitude. Exerceu este traballo como comisario español.
As medicións tomadas nesta misión e os seus cálculos posteriores do meridiano de Greenwich tamén resultaron clave para resolver un dos grandes debates científicos da época: como era a Terra. A opinión dominante, defendida por matemáticos e astrónomos ingleses, apuntaba a que a Terra estaba achatada na súa Ecuador. A súa forma, entón, sería como a dun melón. Esta teoría contradicía ao que suxerira o mesmo Isaac Newton, que sostiña que o achatamiento producíase nos polos.
Newton tiña razón
Foron os cálculos de Matemático Rodríguez os que demostraron de forma científica as sospeitas de Newton. Este traballo, publicado na revista científica Philosophical Transactions en 1812 tivo unha enorme repercusión internacional. «Foi unha contribución moi importante para a ciencia», advirte Juan José Neto, que non dubida en sinalar que Rodríguez «era un dos científicos máis importantes da época, coñecido en todo o mundo. É unha figura moi grande á que talvez hoxe en día non se lle está dando todo o recoñecemento que merece».
Outra contribución, en teoría menor, pero importante para a comunidade, foi a que fixou en Lalín, no lugar de Fonte dás Castiñeiras, o quilómetro cero de Galicia.
As súas achegas tamén foron decisivas a nivel de xestión académica. «Foi o promotor da Universidade Central de Madrid, que hoxe en día é a Complutense», sinala Juan José Neto.
Tamén se interesou pola mineralogía, polo que foi obsequiado cunha das dúas únicas coleccións que existen no mundo de 1.024 modelos cristalográficos. Tras a súa morte pasou por varias mans ata que en 1847 foi vendida á Universidade de Santiago por 4.000 reais. Hoxe en día pode verse no Museo de Historia Natural, xunto a instrumental diverso do matemático, que tamén conta cunha rúa e unha estatua na súa honra en Lalín e outra en Vigo.
Tamén tivo unha intensa vida política no bando dos liberais progresistas. Elixido deputado por Galicia en 1820, declarouse a favor da creación dunha quinta provincia con catedral en Santiago. Na Universidade Central de Madrid ocupou a cátedra de Astronomía, pero coa restauración de Fernando VII foi cesado e obrigado a fuxir a Portugal. En 1824 regresou a Galicia e aos poucos meses morreu en Santiago.