Familiares contan a historia de ourensáns que tiveron que fuxir ou foron asasinados durante e despois da Guerra Civil
13 abr 2024 . Actualizado ás 05:00 h.Xeracións de familias sufriron a represión durante o franquismo. Os padecementos que sufriron seguen vivos na memoria dos seus descendentes, que onte á noite deron testemuño no Liceo de Ourense das duras vivencias de homes e mulleres, que foron perseguidos, encarcerados e, nalgúns casos, asasinados, polas súas ideas ou por ser familiares de activistas ou mestres na Segunda República. O acto estaba organizado por Amigos dá República dentro do programa Abril Republicano.
Paz Gómez contou a historia da familia Gómez del Valle. A súa avoa, María do Val Lozano, foi unha muller «moderna para o seu tempo, que ía a concertos ou mitins soa», nai de oito fillos e que facía obras de beneficencia. Estivo presa en Bande 16 meses antes de ser executada en Xinzo, en 1937, xunto con Saúde Torres. Foi apresada cando pedía clemencia para un dos seus fillos, Manuel Gómez del Valle, xornalista e poeta, que foi executado no campo das Lagoas xunto con Fernando Cordón. Era agosto de 1936. Antes da sublevación, ambos se dedicaron a actividades políticas e a mobilizar a traballadores ferroviarios. Outro fillo, Ricardo, Caíto, foi detido cando levaba roupa á súa nai, que pasaba penurias, fame e frío, no cárcere de Bande. Enrolárono no exército nacional e un fascista pegoulle un tiro en 1939 en Valencia. Paz apuntou que houbo silencio na súa familia sobre estes temas dolorosos e rematou pedindo «memoria e recordo para eles».
O médico Manuel Pena Rey falou da persecución que sufriu primeiro o seu pai e os membros do Partido Galeguista e el mesmo, como comunista, 30 anos despois.
Maite Ansias, sobre un primo que viviu 28 anos escondido: «Tiña unha corda preparada para aforcarse se o descubrían»
Maite Ansias falou de Adolfo Rodríguez Ansias, primo do seu pai. Dedicouse ao maxisterio, fundou unha asociación de traballadores do ensino e tivo unha escola en Bóveda (Amoeiro) onde puxo en práctica a súa pedagoxía progresista. En 1936 xa tiña «un historial» e escondeuse pensando que as cousas mellorarían. Estivo 28 anos escondido. «Tiña unha corda preparada para aforcarse se o descubrían», contou Ansias, que o coñeceu en 1965. Agradeceu aos seus tíos que o acubillaron con risco para as súas vidas e a dos seus fillos.
María Alonso Reverter falou do seu avó, Estanislao, un catalán emprendedor e melómano que se fincou en Ourense e tivo 13 fillos. Varios sufriron a represión política, entre eles a súa nai, que estivo encarcerada en Bande.
«Non era doado na Guerra Civil ser muller e menos republicana»
A escritora Montse Fajardo impartiu unha conferencia na Biblioteca Pública de Ourense sobre as mulleres que foron ingresadas no psiquiátrico de Conxo (Santiago) nos anos trinta e corenta do pasado século. A charla enmarcouse nos actos que se están celebrando esta semana na cidade para conmemorar o Día da República, o 14 de Abril.
«Non era doado na Guerra Civil ser muller, moito menos se estabas vinculada ao bando republicano en Galicia», explica a autora do libro Onde habita a tolemia, no que se visibilizan as historias de moitas mulleres que pasaron polas instalacións que a Deputación da Coruña tiña para atender ás persoas con patoloxías psiquiátricas e que foron dobremente estigmatizadas: pola súa saúde mental e pola súa ideoloxía (ou a da súa contorna).
Moitas delas viviron a morte dos seus seres queridos. Outras sufriron abusos sexuais ou vexacións. Nalgúns casos eran os propios familiares os que as sinalaban para poder quedar coas súas pertenzas, tras a desaparición dos seus esposos. Algún marido desapiadado e desexoso de contraer segundas nupcias aproveitou a posibilidade que lle permitía ingresar nesta institución á súa esposa alegando histeria ou algún trastorno similar. Así a inhabilitaba e desposuíaa dos seus xa poucos dereitos. Con esta fórmula —tachala de tola— conseguía mesmo a nulidade matrimonial ante a Igrexa, detallou Fajardo na súa intervención.
A atención psicolóxica, segundo os poucos expedientes completos que se atoparon, era practicamente inexistente. No mellor dos casos, a súa situación e evolución era valorada unha vez ao ano, cun máximo dunha hora por entrevista, sen apenas diagnóstico nin pauta de tratamento. As poucas anotacións que se atoparon nalgún arquivo describían á paciente en concreto como «paranoica recorrente, ao oír con asiduidade berros de auxilio dos seus familiares» ou recollía «delirios de persecución, rumores e malas miradas dos seus veciños». Tal e como lembrou a autora de deixáballas á súa sorte, aplicándolles os correctivos e tratamentos a criterio dos seus coidadores.
Á marxe da súa saúde mental, calquera tipo de necesidade médica que puidesen ter tampouco era prioridade para o servizo sanitario. Non se rexistrou ningún protocolo de actuación nin desprazamentos de internas fóra das instalacións por urxencias, o que segundo a escritora deixa patente o desamparo que sufrían tamén neste aspecto.
Nas dependencias do sanatorio de Conxo a vida non foi doado para as residentes. Os pavillóns estaban masificados nos últimos anos da ditadura, chegando a estar ingresadas preto do dobre de internas das que a institución podía atender. Pasaban fame, como mostran os informes médicos das falecidas por problemas gástricos severos, froito da falta de alimento. Por este motivo producíronse varios motines, un deles sufocado de inmediato pola xenerosidade duns monxes próximos que lles levaron doces para que depuxesen a súa actitude.
A investigación dos arquivos levada a cabo por Fajardo permite concluír que tiveron que soportar frío, xa que non se ten rexistro de ningún servizo de mantemento dos pavillóns. Suponse que ante calquera dano, non se repuñan as cristaleiras e carecían de calefacción. Houbo casos de pragas de ratas e cascudas nas vivendas próximas ao sanatorio: proviñan do seu interior.
A maioría destas mulleres faleceron alí. Os seus familiares non queren que a súa historia quede no esquecemento. Conferencias como a de Fajardo, organizadas por Amigos dá República, contribúen a perpetuar a súa memoria.