O emerxente turismo na comarca pon en valor na vila de Chantada o centro antigo máis valioso que hai en todo o sur da provincia de Lugo
02 oct 2023 . Actualizado ás 19:00 h.Engordada con cemento, ladrillos e formigón a finais dos anos 50 e comezos dos 60 e aínda máis nos 70 e 80 do século pasado, igual que moitas outras capitais municipais de Galicia e con anárquico urbanismo, esta localidade conseguiu manter intacto un homoxéneo armazón de rúas e prazas, albergando aínda vida, vida humana e vida comercial. É o centro histórico de Chantada . Esta homoxeneidade unida a unha calidade das construcións nunha orografía un pouco irregular pola súa inclinación confire á zona antiga de Chantada unha identidade e beleza difícil de igualar. Trátase tamén dun espazo ao que está chegando ultimamente o turismo, algo ao que os seus veciños e os demais habitantes do pobo non estaban moi acostumados.
No último lustro, pandemia a parte, non resulta difícil atopar, por exemplo, a escena dunha señora asomada a unha galería que mira estrañada para un forasteiro fotografando o antigo protector de fundición do baixante do canlón da súa casa. Ou a dúas persoas que desdobran e escudriñan un mapa rueiro no medio da rúa Leonardo Rodríguez. Tamén a un grupo de persoas á tardiña, coas súas mans a modo de viseira na fronte, que intentan loitar contra os raios de sol que lles que impiden fixar a vista nos detalles das fermosas aínda que xa deterioradas galerías das casas da Praza do Mercado; ao mesmo tempo que outros tocan e miran de preto as desvencijadas e enormes B e S da porta do Banco de Soto.
Ou como alguén fala con crible autoridade sobre heráldica sinalando cun bastón de trekking os cuarteis dos escudos da casa de Lemos mentres quen debían estar a atender dirixen as súas miradas e os seus pasos a outras caras de tan singular casa. E así descobren a fachada principal e avisan de que alí está o que buscaban, a oficina de turismo, e deixan ao entendido en escudos falando só sobre mazas, lobos, flores de lis…
Tampouco resulta xa estraño ver a uns descoñecidos na Alameda que desde a pasarela da Asma sinalan cos seus índices ao carón e ao outra das varandas descubrindo troitas, para algúns unha verdadeira experiencia zoológica. Iso antes de que crucen o río e queden sorprendidos co Muíño do Esqueleto e abraiados pola antiga fábrica de curtidos do Pescada.
Tampouco é xa raro que un día de feira algúns visitantes doutras localidades —en certo xeito, tamén turistas— que deambulan pola Alameda, volvan a mirada atónitos ao ver pasar a un grupo con cara de fatiga e ataviado con bastóns, mochila, chapeus e calzado de montaña. Son outros turistas, os peregrinos do Camiño de Santiago que case exponencialmente aumentan a súa presenza por toda Chantada, tanto que do mesmo xeito aumentou a oferta de aloxamento en diversas zonas do pobo.
Unha zona protexida e outra non
A compacta vila de Chantada de hoxe non é o diseminado grupo de núcleos de fai cen anos. A Santa Mariña, Marín, Pousada, Castro Pousada, A Costaña, Zaquín, Basán Grande, Basán Pequeno e o centro histórico oficial actual, constituían as aldeas fisicamente separadas da parroquia de Santa Mariña de Chantada.
Polo territorio que albergaba estes núcleos, discorrían e discorren os arroios de Redondelle, que vén de Centulle; e O Rego, que chega desde o Monte Redondo e atravesa a Praza de Santa Ana, onde pasaba por baixo do chamado Pontillón, xa desaparecido e sobre o que foi construída a rúa Xoán XXIII, que na súa zona máis recente non consegue desprenderse do apelativo de rúa Nova, un espazo que puido ser no seu tempo unha separación verde de zona nova e zona antiga. Ambos os arroios son afluentes da Asma á altura da Leira e A Alameda, respectivamente, e dividiron no seu momento distintas zonas urbanas.
Curiosamente, a Praza de Santa Ana coa avenida de Ourense ata Catro Camiños, A Costaña, toda a rúa Doutor Mariano Cedrón, o comezo da avenida de Monforte ata Xoán XXIII —onde se conserva intacto o longo xardín da Casa dá Ferrallas— e a rúa Uxío Novoneyra ata a Fonte da Lama dás Quendas; quedaron excluídas da protección da figura do centro histórico. Realmente e con sobrados argumentos son espazos que reunían a condicións para a súa preservación, debido á antigüidade, calidade, singularidade e usos dos edificios, uns xa demolidos pero outros aínda en pé. Trátase de casas antigas dunha ou dúas plantas con fachadas de traballado granito ornamental, que contrastan cos enormes edificios aos que están pegados, con desmesuradas superficies verticais sen fiestras e paneis ondulados. Para descontento de moitos habitantes, o exemplo da Praza de Santa Ana.
Un tesouro na outra beira.
Aínda que pertence a outra parroquia, o barrio da Ponte formas parte do armazón da vila de Chantada, como nexo principal entre o xerme urbano de Santo Estevo en San Salvador de Asma e a capital municipal.
Constituído por casas antigas que no seu apoxeo foron locais de diversos comercios e industrias, aínda mantén a esencia de barrio histórico coas súas fontes e rúas estreitas con vida. Un barrio que por lindar coa zona histórica de Chantada, río e ponte por medio, parece merecedor dun nivel de protección arquitectónica con rigor. Podería peonil tan só coa desexada construción doutra ponte para aliviar o tráfico que sofre o embotellamento do paso pola estreita rúa principal deste lugar.
Os únicos soportais históricos
De esveltas columnas arcadas uns, outros de enormes sillares con viejísimas vigas de castiñeiro tamén con fustes únicos de granito con basea e capitel, ou unidos por arcos de circunferencia debidamente adovelados. E mesmo os hai con formigón armado da primeira época deste sistema. Con teitos de elegantes artesonados, de pontones e táboas os máis modestos e algúns conservando disimuladas trampillas de contacto coa rúa e moitos deles con farois colgados. Así están construídos os soportais de Chantada, unha modalidade da arquitectura que permitiu aos habitantes do pobo resgardarse da choiva e tamén do sol durante moitos anos. E así o seguirán facendo. Os soportais de Chantada son o único exemplo deste tipo de arquitectura nun amplísimo radio desde o corazón de Galicia. Son os únicos soportais históricos entre Lugo, Villafranca, Santiago e Ourense.
Como un libro aberto
O centro histórico de Chantada é un libro aberto que axuda a entender a súa cronoloxía. Do mesmo xeito que nunha árbore comprobamos a súa idade contando os aneis do tronco, a vella Chantada urbana indícanos co tipo de materiais e o seu estilo de construción por onde naceu e como ha ir crecendo.
Así sabemos que as primeiras casas se constrúen preto do río, ao carón e a outra da vía romana. Concretamente, na actual rúa Formoso Lamas, que chega de Belesar atravesando a ponte sobre a Asma, pasando a Alameda e subindo logo por esta empinada rúa con curva tras a que comezan uns soportais arcados que continúan ata a Praza do Mercado.
Fai aproximadamente trinta anos baleiráronse os interiores dalgunhas casas desta parte, respectando unicamente a fachada da rúa. Algunhas destas casas eran verdadeiros museos da construción e non todas estaban deterioradas. Pero aínda queda algunha neste tramo na que non se executou ningunha obra e onde se conservan caballerizas, cortellos, adegas e magníficas lareiras, sillares de granito, tabiques de armazón de grosas ramas de castiñeiro entrelazadas nos maderos verticais e revestidas con argamasa, entre outras características.
É de supor que os inicios urbanos corresponden a esta zona que ocupa as rúas Manuel Formoso Lamas, O Curro e Dous de Maio. Así, as hortas da parte traseira das casas de Dous de Maio, as da beirarrúa da Casa de Lemos, darán paso a outra urbanización nos lindes destas, o que acabou dando forma ao Cantón.
Cara ao noroeste desde a Praza do Mercado, queda atrás a emblemática Casa de Lemos e a Igrexa Vella; e segue a vía principal de Chantada, ocupando a cada lado magníficas casas con galerías de fina carpintería que non perdoan o paso do tempo e portas ao exterior dunha calidade demostrable. Aí están aínda desde o século pasado e mesmo o anterior.
É nesta rúa do Comercio onde se erguen dous edificios, uno fronte ao outro, que resaltan pola súa fachada modernista, ambos de tres plantas e baixo. Un deles restaurado e o outro non, pero nel intúese un interior con moita historia.
Ao contrario que en Dous de Maio, os soportais están á dereita. Comezan na Praza do Mercado en dcasas recuperadas do abandono e dobran nunha delas para continuar ata a rúa Xohán de Requeixo.
Galería de madeira e ferro
Ata os cristais destas galerías deberíanse preservar, dada a súa antiga factura, recoñecida polas curiosas irregularidades que presentan nos contrastes de luz que delatan a súa fabricación artesanal. E outro tanto, por suposto, o armazón de madeira que os soporta, a galería.
Este gran invento de solución térmica para estas vivendas en terras de fríos invernos, abunda no centro histórico de Chantada.
Unhas galerías resultan máis rechamantes e outras menos, pero todas son auténticas obras de mestres carpinteiros e ebanistas doutros tempos. Na Praza do Mercado e na rúa do Comercio temos os mellores exemplos, algunhas con artísticas celosías de delgados cortes de madeira e outras con simples pero elegantísimos cadrados iguais de exuberantes volumes nos marcos. Como a inigualablemente conservada casa de Cardero, na metade da rúa do Comercio.
Hai moitas máis polos distintos lugares antigos, pero chaman a atención pola súa modesta e pequenas dimensións un grupo delas, que polo seu abandono, apenas resisten a gravidade en Formoso Lamas.
O ferro fundido de Malingre, Sargadelos ou outras fundiciones galegas, ten o seu espazo nos balcóns e miradoiros. Trabajadísimos relevos ornamentais encárganse de embelecer os luminosos balcóns cubertos dos tres pisos dunha das casas dos primeiros números pares da rúa do Comercio e tamén un fermoso miradoiro de fundición instalado a comezos dos anos vinte do século pasado, loce na chamada Casa de Eiriz, na esquina de Leonardo Rodríguez coa avenida de Monforte. É unha casa á que na súa remodelación engadíuselle unha nova planta que rompe a harmonía do seu volume orixinal.
Alarma para a reconstrución
Non, non pasan desapercibidas, pois non son poucas as veces que un viaxeiro leva en fotografía o recordo dunha ou varias destas portas de máis de cen anos, cada unha delas totalmente distinta, con máis ou menos traballo pero de artesanía e calidade comprobada a través dun bo número de décadas á húmida, fría, seca e tórrida intemperie. Aí están, porque os seus donos se encargaron de vernizar ou pintar cada certo tempo.
Son moitas e tamén as hai de dobre folla, e todas feitas con madeiras locais, probablemente nos talleres de carpintería e ebanistería máis competitivos de hai máis dun século: os Cabreiros e os Cabezas, ademais doutros profesionais particulares.
Tamén, e non é boa noticia, son moitas as que xa non están, ben porque a ruína do inmoble chegou a tal punto que non se poden recuperar ou ben porque en remodelacións sen asesoramento se substitúen por bastas imitacións.
Outras con clara estética funcional obvian totalmente o valor da artesanía da porta orixinal. É o caso da casa dá chamada Escola Vella, antigo cuartel do exército. Adquirida e remodelada pola administración local, as súas elegantes portas de castiñeiro foron cambiadas por unhas de cristal con marco de imitación de madeira. Despois de máis de vinte anos aínda segue sen os vellos balcóns de fundición e dúas plantas superiores sen utilidade. Só se usa o baixo, onde está a policía municipal.
Argollas para cabalos
Ás veces o máis simple fainos parar a marcha e observar. Refírome neste caso ás argollas para suxeitar aos cabalos que colgan dun ferregancho introducido nun buraco do granito —e ben pegado coa axuda de chumbo fundido— da fachada dunha casa urbana. Outro elemento en desuso a ter en conta á hora de actuar e non levarllo por diante, así como o anteriormente mencionado protector de fundición dun baixante da auga do tellado, o vello ollo da fechadura feito por algún ferreiro local en tempos moi afastados, as bisagras xigantes coas súas pirlones da idade daquelas fechaduras ou os dispositivos que se suxeitan do mesmo xeito ao granito nas fiestras e teñen forma de S xiratoria para agarrar as súas follas.
Tamén as placas cerámicas da numeración das casas, que en determinadas zonas son de fondo azul co número branco, e tantos outros elementos que se non se acouta a barra libre de construtores e propietarios botarémolos de menos cando vaiamos de paseo a Allariz, a Santiago ou a moitísimas outras localidades doutros países.
Son, polo menos, catro as grandes chemineas que hai na zona antiga urbana, a da Casa de Valladares no fondo do Cantón, a da fábrica de curtidos de Antonio Boo, a da Casa de Lorenzana na rúa dá Paz e a de Pousada. Había dous máis pero desmanteláronas e foron parar a casas particulares do rural. Eran as doutra casa de Lorenzana no Cantón —a antiga biblioteca— e a doutra casa da rúa dá Barxela coa avenida de Ourense.
Lastros e farois
É oportuno mencionar ao non menos importante pavimento de lastros que cubrían as zonas de tráfico de practicamente todas as rúas principais do núcleo, chegando á outra beira da Asma na Pontenova.
Eran lastros de distintos tamaños, nomeados a continuación de menor a maior segundo a súa localización.
Desde a Alameda ata o Cruzamento —confluencia de Leonardo Rodríguez, Doutor Mariano Cedrón, avenida de Monforte e Comercio—, o seu tamaño era o máis pequeno e disposto en liñas semicirculares, hoxe desaparecidos e substituídos por outros máis rugosos, foráneos e colocados en filas rectas.
O tramo da travesía urbana da vella estrada N-540 Lugo-Portugal discorría pola avenida de Lugo, Praza de Santa Ana e avenida de Ourense con lastros algo máis grandes e dispostos de forma que os seguintes dunha liña ocupasen as xuntas dos da liña anterior.
Os de Leonardo rodríguez eran rectangulares, máis do dobre de grandes que os primeiros e de gran dureza. Foron retiraron uns anos e substituíronse por un granito rosado que non hai na xeografía local
Os máis grandes de todos eran, se lastros se lles pode chamar, os que estaban no mesmo final do cementado do Cantón. Pedras de granito gastadísimo polo uso intercalándose en distintos tamaños. Como curiosidade, un xornal centenario local fala destes materiais de construción, e di que nas canteiras de Meixide traballaban a bo ritmo os canteiros na fabricación de lastros para as rúas de Chantada.
E tamén os farois. Non son poucos os que gardan no seu recordo os vellos farois do Cantón, retiradas hai varias décadas. Aínda se pode ver algunha, que como os lastros na súa maioría, foron parar a xardíns privados.