Cúmprense 100 anos do inicio das obras de construción da central eléctrica de Erbedeiro, en Carballedo, mergullada despois polo encoro dos Peares
20 feb 2022 . Actualizado ás 10:28 h.Neste 2022 cúmprese un século do inicio da construción da fábrica da luz de Erbedeiro , no municipio de Carballedo , un complexo hidráulico situado no lugar máis agreste, inaccesible e rico en paisaxe e biodiversidade do canón do río Miño.
As obras de construción desta central eléctrica empezaron en 1922 e duraron cinco anos, ata 1927. Este aproveitamento enerxético fora adxudicado a un membro da familia Moure de Pantón. Dirixidas polo enxeñeiro vigués Ramón Lafortet Cividanes, foron unhas obras moi custosas en diñeiro, tempo e traballo humano -e tamén animal- para a empresa Eléctrica de Pantón. O groso da obra consistiu en derivar parte do caudal do río Fondós por unha canle de dous quilómetros de lonxitude que tomaba a auga nunha presa ou chapacuña construída debaixo do lugar de Albarín, en Veascós . Desde alí levábao ata O Erbedal, unha zona cun pequeno prado ladeira abaixo da aldea de Airoá, no parroquia de Erbedeiro.
É aquí onde o final da canle adquire forma de tanque ou toma de auga, de onde parten dous tubos que ao chegar á estrada únense nun só. Salvando un desnivel duns 350 metros desde esa toma ata a planta, o chorro chega con tanta presión que se dicía que furaba de inmediato unha táboa de dous centímetros. É aquí onde se atopa a central coa turbina e o xerador, a beiras do río Fondós, xa moi preto da súa desembocadura no río Miño e situada nunha abrupta ladeira. Trátase dun edificio dunha planta baixa que nunha das súas metades aumenta outro piso; construído, como non podía ser doutro modo, cos materiais locais, pedra e madeira e coas caras exteriores revestidas de chairos brancos feitos probablemente de morteiro con cal.
Mergullada en 1952
Oculta baixo as augas do Miño tras a construción da presa dos Peares, despois do enchido do encoro en 1952 púidose ver esta estrutura en poquísimas ocasións, a última fai algo máis de vinte anos. Rodeada de escuro limo, desprovista de cuberta e sen o enfoscado branco exterior, mostraba un aspecto fantasmagórico. Nesas mesmas datas deixouse ver tamén boa parte da esquecida aldea de Sernande aproximadamente un quilómetro río Miño arriba desta vella central.
A canle que alimentaba a central de Erbedeiro atravesa un espectacular bosque rico en fauna salvaxe e de notable interese xeolóxico, coñecido como o Monte do Graúllo. Exemplo de bosque mediterráneo no corazón de Galicia, o Sobreiral do Graúllo é o bosque de sobreiras ou alcornoques (Quercus suber) máis grande da Ribeira Sacra. É tamén o bosque no que, maxestoso, érguese o Penedo do Graúllo ou Penedo do Castelo, un enorme peñasco vertical formado por cuarcita armoricana, un tipo de roca do Ordovícico, un período de entre 400 e 500 millóns de anos. Ese saínte rochoso emerxe nesta marxe dereita do río Miño e tamén na esquerda. Alén do río, xa no municipio de Pantón, mostra a súa continuidade noutra mole pétrea, pero de menos altura, chamada Penedo de San Martiño.
Salvando empinadas ladeiras, verticais nalgunhas paraxes, longas zonas de roca e baixo un túnel duns cincuenta metros de longo escavado a pico e pa na dura cuarcita avanzan os dous quilómetros de canle ata a súa chegada á toma, próxima á paraxe do Ervedal. Cun desnivel de só dous metros, ou o que é o mesmo, un milímetro por metro, desde a presa do río ata a toma, conséguese a suficiente inclinación para non perder moita altura ao chegar á cámara de carga, aproveitando así máis salto de auga. Esa inclinación proporciona ademais unha velocidade á corrente de auga que axude a non depositar moitos sedimentos no fondo do leito de cemento da canle, revestido tamén dese mesmo material polos laterais. O fluxo de auga descendía para chegar á turbina ata case a beira do río Miño, preto da aldea de Paradela en Chouzán .
Os recordos dos veciños
José Ángel Rodríguez, veciño da Airoá, a aldea máis alta da parroquia de Erbedeiro, garda moi ben na súa memoria as anécdotas e vivencias das obras de construción da central, contadas polos máis vellos do lugar e por familiares seus que traballaron alí.
Durante un paseo ao longo da canle, repara no cemento que reviste as pedras colocadas por canteiros. É un revestimento de cemento con máis altura no túnel que en toda a canle e cuxo fin era a súa impermeabilidad para aproveitar mellor a auga. Esta masa ou recebo, que á vista non suxire que teñan pasado xa cen anos, talvez deba a súa boa calidade á mestura da area extraída dunha pequena canteira con aspecto de trincheira, que aínda hoxe se pode ver ao lado da casa onde vive José Anxo. O método de transporte do material ata a obra, explica el, facíase coa axuda dun cabalo. «Cantas viaxes fixo ou meu avó cun cabaliño —lembra— levando desta terra branca!».
Os obreiros a Lamela e o enxeñeiro á Casa do Ribeiro
Cinco anos de obras dan para moito e para moitos. Non foron poucos os traballadores doutras localidades que se asentaron na aldea de Lamela, situada na veciña parroquia de Veascós. Algúns eran canteiros de Pontevedra e no persoal estaban tamén dous ferreiros, encargados principalmente do preparado dos punteiros dos canteiros. Aínda que moito máis poboada que agora, Lamela notou durante aquelas obras de fai cen anos un apoxeo, efémero, si, pero que deixaría unhas boas pesetas aos habitantes que deron cama e comida a estes traballadores.
José Anxo segue enriquecendo a memoria desta obra cando se refire a estes obreiros, en particular aos máis forzudos, pois foron un grupo deles os encargados de levar a man ata a planta, a turbina chegada en carro ata Lamela. Unha vez descargada sobre dous longos maderos, estes homes foron capaces de transportala desde A Aira dá Veitureira ata o seu destino
A tarefa de Gilberto
Conta tamén José Anxo que cando a central comezou a producir enerxía quedou como encargado do mantemento da canle o veciño da aldea de Erbedeiro Gilberto Vázquez, da casa chamada do Xastre. O seu labor principal consistía en percorrer a canle todos os días para abrir esclusas e retirar paus, pedras ou calquera corpo que evitase o fluxo correcto da auga.
Distinto aloxamento tiña o enxeñeiro. A José Anxos contoulle a súa familia que el se hospedaba na chamada Casa do Ribeiro, en Erbedeiro. Estaba situada por baixo da igrexa e de gran tamaño, con corredores, cuberta de grandes e pesadas laxas, características na arquitectura deste enclave miñoto, enorme lareira e un rechamante escudo sobre a porta arcada. A casa era propiedade dunha rica terrateniente que foi acabar os seus días a Ribadavia . A Casa do Ribeiro foi máis tarde adquirida por César González Nóvoa, fregués de Erbedeiro e veciño da aldea de Adegas.
No ano 1927, a planta hidráulica comezaba a producir enerxía eléctrica para alumar fogares de Erbedeiro e Chouzán, en Carballedo. Eran os únicos deste concello, porque o labor do empresario era vender esa enerxía en terras de Pantón. Cinco anos, pois, de duro traballo de obras para esta pequena central eléctrica que tivo que cesar a súa actividade para deixar paso á gran presa dos Peares. Trinta anos despois do inicio de produción da central de Erbedeiro comezaban en Chantada as obras doutra central, o xigantesco encoro de Belesar. Para esas obras necesitáronse seis anos.