«Os arquitectos e mestres de obra da Coruña apertaron firme e agora constrúese como nas mellores cidades de España»

O arquivo hemerográfico de La Voz de Galicia garda auténticas xoias xornalísticas que axudan a comprender como era A Coruña nos anos vinte. O 18 de setembro de 1927, o xornal publicou un extenso especial no que «se bosqueja algo do feito baixo a acertada dirección de ilustres arquitectos e bos construtores». Eran, aseguraba La Voz, anos de bonanza para o desenvolvemento urbanístico da cidade. «Despois dun longo período de estancamento, a construción na Coruña recibiu un impulso vigoroso. Se roturan rúas, levántanse casas fastuosas, acométense outras grandes reformas urbanas. Data duns cinco anos esta fecunda acentuación de traballo, con tranquilidade e con estabilidade», detallaba.

«Constrúese moito, por todas partes. Singularmente na zona de Ensanche, escóitase o golpe rítmico do picapedrero, o ruído da serra, o renxer das polcas, as voces da humana colmea nas altas estadas», insistía poéticamente a reportaxe, que resaltaba que «hai notables arquitectos e moi excelentes construtores; habéndose mesmo sumado aos da localidade outros chegados de fóra, ante a frecuencia e a categoría das obras».

«Os arquitectos v os mestres de obras apertaron firme e agora constrúese como nas mellores cidades de España», resaltaba o especial de 1927, que facía especial fincapé en glosar os logros dos denominados «mestres de obras», así como as empresas da cidade dedicadas á venda de materiais para a construción.

JOSÉ AMENEDO VILLADEMOROS

Entre estas últimas, glosa as virtudes das empresas José Amenedo Villademoros, «con vastos almacéns e depósitos na rúa da Estrela e do Socorro, e o seu establecemento de San Andrés». Neles, contaba, os clientes podían atopar «unha admirable exposición de artigos de saneamento», e a representación e venda en exclusiva para toda Galicia «da compaña xeral de asfaltos e portland Asland», que naqueles tempos representaba o 70 % do cemento que se consumía en España.

RICARDO MOLEZÚN

Tamén detalla a reportaxe o serradoiro e os almacéns de madeira de Ricardo Molezún, «no que era outrora Camiño Novo e que vai converténdose hoxe en céntrica e flamante avenida de Juan Flórez». O empresario, continúa, dedicábase á importación e venda de «madeiras magníficas procedentes de remotos países, que parecían máis remotos antes que agora, porque se sabía menos de xeografía», di o xornalista dos anos vinte. «Teñen nos enormes depósitos de Molezún un stock sempre renovado. Persoal e maquinaria a ton coa importancia desta próspera industria completan o xustificado renome da mesma», engade.

TALLERES ESCUDEIRO

Os Talleres Escudero , fundados en 1870 por Baltasar Escudero e entón dirixidos polos seus fillos, José e Saturnino, estaban situados no número 8 da rúa Socorro, e eran, dicían entón, «unha das máis destacadas empresas da Península no concernente a traballos en mármores, granitos e mosaicos hidráulicos». Deles eran numerosos panteóns de mármore do cemiterio de San Amaro, así como o monumento aos mártires de Carral, o obelisco de Linares Rivas, ou «as escalinatas, pavimento e frisos do Banco Pastor, do Anglo Americano, do da Coruña e da Deputación provincial». Outra das especialidades desta empresa, proseguía a reportaxe, era a fabricación de lousas para beirarrúas, «das que colocou, entre moitos máis, as que hai en Santiago, Lugo, Sada e as da avenida de Linares Rivas, Marina , Cidade Xardín...»

FÁBRICA DE JASPE

Outra das compañas que protagoniza o especial de 1927 é a fábrica de Jaspe, «a antiga fábrica coruñesa de aserrar madeiras de don Antonio Jaspe, instalada nun vasto edificio ao final de camiño da Estación». Entre as súas especialidades, destaca a fabricación de persianas enrollables, «a última palabra para casas construídas confortablemente», a produción de parqué («da súa perfección e sobriedade pode xulgar quen teña visto os colocados no Banco Pastor e os que desde data recente locen nos locais do Palacio Municipal destinados a despacho da alcaldía e a salón de sesións»), ou a elaboración de fiestras, portas, miradoiros, galerías e balaustradas de madeira. Ademais, a fábrica de Jaspe contaba entón cunha planta de fabricación de xeo, «que en grandes cantidades envía a outros establecementos e, sobre todo, aos barcos de pesca e exportadores».

FILLOS DE EMILIO CERVIGÓN CARREIRAS

Tamén era moi coñecida entón a empresa denominada Fillos de Emilio Cervigón Carreiras, situada «desde hai moitos anos» nos «vastísimos baixos dos números 14 ao 18 da rúa Socorro», e dedicada «á importación das mellores madeiras exóticas e á confección de molduras». A compaña tamén se ocupaba «en alta escala» da fabricación de mobles, e encargouse de amoblar, un ano antes, a central e sucursais do Banco da Coruña, gran parte das oficinas do Anglo Sud Americano, «ademais de todas as obras de carpintería do novo cárcere e as recentemente levadas a cabo para a ampliación do Sanatorio Marítimo de Santa María de Oza».

Fillos de Emilio Cervigón, tiña tamén un local no número 47 da rúa Real, «onde continuamente se ofrece á admiración do público de gusto educado, fermosos modelos de dormitorios, salas, comedores...».

CASA INSUA & VIZOSO

Da Casa Insua & Vizoso, no número 1 da avenida de Rubine (tamén con tenda en Ferrol) e propiedade de Manuel Vizoso e Manuel Insua, destaca especialmente a súa sección de saneamento , ademais do seu amplo mostrario de azulexos, ladrillos «de todas as procedencias», asfaltos, baldosas, tubaxes, cales, yesos e todo o necesario para a construción.

Segundo constaba nesa amplísima reportaxe, en casa Insua & Vizoso «por unhas 370 pesetas pódese comprar unha bañeira de ferro esmaltado, ou de aceiro alemán, lavabo con soportes niquelados, espello, bidé de pedestal, toallero e alfombra de cortiza, ou sexa, un cuarto de baño completo cos servizos doutro de luxo. E aínda se desexa limitar máis o custo pódese obter por 250 pesetas unha bañeira de ferro esmaltado e un lavabo de louza formando un cuarto de aseo excelente».

EUGENIO CHARRY

O último dos almacéns que recomenda La Voz en 1927 era un vasto establecemento situado no número 7 da rúa Sánchez Bregua, propiedade do «novo e intelixente conveciño» Eugenio Charry, que tras falecer o seu pai habíase feito cargo do negocio, dedicado aos artigos sanitarios. «A base das relacións e experiencia adquirida nese ramo, ampliou decididamente as súas actividades dedicando atención preferente á venda de materiais de construción», engade. Eugenio Charry era, ademais, representante en exclusiva do «famoso cemento Cosmos». Nos seis primeiros meses de 1927, dicía, vendera nas provincias da Coruña e Lugo, 4.390 toneladas dese material, entre outras obras para a pavimentación da Marina , Juana de Vega , vías do Ensanche, ou chalés da Cidade Xardín.

Os grandes mestres de obras 

VALENTÍN VALLHONRAT

Entre os mestres de obra, o especial de 1927 destaca en primeiro lugar a Valentín Vallhonrat Gómez (1884-1965), un famoso enxeñeiro de minas natural de Cidade Real, que levaba seis anos na Coruña dando forma ao maxestoso edificio do Banco Pastor, «interpretando o atrevido proxecto dos mozos e notables arquitectos Tenreiro e Estellés». Encargábase ademais das obras «da casa do señor Barrié, que será ultimada a principios do ano próximo e embelecerá tamén cunha nota de urbanismo maxestoso e elegante a admirable perspectiva de Linares Rivas», rúa na que tamén levantou outros edificios.

A empresa de Vallhonrat, especializada en obra pública, tamén se encargou «da ponte da Marina na capital de Cataluña, e a ampliación da estación do Norte, cuxo orzamento se calcula en cinco millóns de pesetas».

IGNACIO FREIRE BOTANA

Outro dos construtores mencionados é Ignacio Freire Botana (1859-1938), «a quen máis se debe o rápido progreso da edificación na Coruña», e que se encargou, entre outras obras, de levantar o Banco Anglo Sud Americano, proxectado polo arquitecto Eduardo Rodríguez Losada e construído no Cantón Grande, tras derrubar «tres casas vellas e de feo aspecto que eran a nota antiestética». Neste edificio, explica, empregou cemento Asland, «por ser o que estima de maior resistencia e economía, tendo en conta que admite con iguais seguridade que as outras marcas, máis proporción de area».

FRANCISCO SILVA NEIRA

Do mestre Francisco Silva Neira (1876-1947), «dos preferidos, dos máis solicitados, un construtor intelixente, rápido e alcanzable», destaca vivendas no Campo Volante (hoxe Campo de Marte), a escola municipal da rúa Orzán, «a casa do señor Tejero na praza de Lugo», ou Banco da Coruña, que acababa de levantarse no Cantón Pequeno.

FÉLIX LÓPEZ RETUERTO

Outro dos grandes construtores dos anos vinte foi Félix López Retuerto (1883-1940), «moi coñecido e solicitado», do que enumera obras como a reforma do Hotel de Roma, na rúa Castelar, e máis de 12 chalés na Cidade Xardín proxectados polo arquitecto Rodríguez Losada. Nese 1927, engade, López Retuerto estaba a executar, por encargo da Compaña Xeral de Teléfonos de España «as obras de canalización dunha gran parte da capital, ata a Cidade Alta, para o tendido da nova e ampla rede que dará lugar en breve ao perfeccionado funcionamento do teléfono automático».

JOSÉ MARÍA LONGUEIRA

Continúa a reportaxe loando os traballos «concienzudos e ben rematados» de José María Longueira Castro (1874-1949), natural de Boimorto, pero establecido na Coruña desde moi novo. Especializado en carpintería e exalumno avantaxado da Escola de Artes e Oficios, percorreu Francia e Bélxica para aprender novas técnicas, e encargouse das obras de «dúas espléndidas leiras de don Raimundo Molina en Porta Real e na plazuela dos Anxos», ás ordes do arquitecto González Villar. En 1927, continúa o texto, estaba a concluír «a fermosa casa, de cinco pisos e 18 vivendas, para don Nicolás González no número 4 da rúa Betanzos». Con González Villar tamén levou a cabo «o sobrio e artístico monumento a Concepción Arenal que é ornato dos nosos xardíns públicos».

MARTÍN FERREIRO ÁLVAREZ

Martín Ferreiro Álvarez (1892-1949), «tan estimado polos propietarios como polos arquitectos, e tamén polos obreiros que traballan ás súas ordes», chegou A Coruña desde a súa Pontevedra natal cando apenas tiña 12 anos. Na cidade encargouse, conta a crónica de 1927, da edificación «da magnífica barriada de casas baratas emprazada no Campo Volante [na actualidade Campo de Marte]. Fixo canto da súa parte estivo para que as obras non se interrompesen cando só había para impulsalas a garantía do propio peculio». Construíu alí 24 vivendas e no ano da reportaxe estaba a levantar 12 máis. Encargouse tamén dos edificios para a Comandancia de Enxeñeiros, varios chalés na Pasaxe, deseñados polos arquitectos Mariño e Bescansa e naqueles momentos atopábase inmerso en varias obras na rúa da Torre.

Faleceu no campo de concentración de Mauthausen-Gusen o 23 de novembro de 1941.

construcións Martínez Iturralde e Mendía

Martínez Iturralde e Mendía foron autores, entre outras obras no norte de España, «do bellísimo palacete da Terraza», e levaron a cabo, «con arranxo aos planos do arquitecto Pedro Mariño, o edificio que ocupa o teatro Linares Rivas».

BALBINO ITURRIAGA aristegui

O amplo especial de La Voz de Galicia resalta tamén os traballos de Balbino Iturriaga Aristegui (1856-1937), orixinario de Talavera de la Reina, pero instalado desde moi novo na Coruña. «Estaba de Deus que A Coruña había de vir, non de paso», di o xornalista dun home «miúdo, áxil, case novo a pesar do seu barbita branca, expedito, competente, tan relacionado que pode dicirse que é amigo de todo o mundo». Deuse a coñecer, continúa, coa obra da ampla residencia dos Xesuítas en Juana de Vega , un edificio xa desaparecido. «Despois levou a cabo as obras da igrexa parroquial de Santa Lucía, as da Papeleira Española, as de La Estrella de Galicia, as da monumental residencia-colexio da nosa Señora do Corgo, e a moi importante das Adoratrices na Cidade Xardín», engade. Tamén se encargou do edificio de Torres e Sáez, «a novísima e suntuosa casa fronteira ao porto».

JUAN CUBEIRO

Juan Cubeiro, natural de Cambre e ao que define como un «competentísimo intérprete de desexos e planos», foi aprendiz de Balbino Iturriaga, co que traballou durante oito anos en obras como a igrexa dos Xesuítas. Tamén se encargou do «vistoso e confortable chalé do enxeñeiro director da Granxa Agrícola, emprazado en terreos daquel establecemento oficial» e «do espléndido edificio da rúa de Compostela, propiedade do señor Viturro», ademais de varios chalés na Cidade Xardín.

ANTONIO ESCARIZ GUIMAREY

Tamén figura na lista de grandes mestres de obras Antonio Escariz Guimarey (1862-1947), natural de Cuntis, e construtor e propietario da casa que aínda hoxe leva o seu nome na praza de Pontevedra. Un edificio que anos máis tarde compraría o filántropo Manuel Piñeiro Pose e cuxa propiedade reclama hoxe o Concello da Coruña. Precisamente, en 1927 Antonio Escariz atopábase levantando o primeiro dos inmobles que darían fama a esa esquina da praza de Pontevedra, concretamente o de Payo Gómez. «É unha elegante e suntuosa construción de seis pisos con once vivendas ademais de piso baixo e con amplos sotos, de cuxo excelente proxecto é tamén autor o señor Losada», explicaban.

«Este acreditado mestre de obras, foi o executor, con arranxo a belos planos do arquitecto Losada Rebellón, dunha das casas modernas máis decorativas da Coruña: a do señor Cortés e Méndez Bálgoma, fronte á que foi praza de Galicia», engadía a reportaxe.

Comezou a súa carreira na rúa San Agustín e en Porta de Aires, «co veterano señor Ciórraga», e no seu currículo figuran edificios en Santa Lucía, a rúa Feijoo, «e o lindo e coquetón chalé de don Alonso Escudero na rúa Ferrol, proxecto de Losada e Lagarde».

MANUEL REIMÚNDEZ gonzález

Finaliza o amplísimo especial cun perfil do mestre Manuel Reimúndez (1864-1949), que fora concelleiro na Coruña e continuaba sendo «bo construtor, inimigo de ostentaciones, sinxelo e discreto». Comezou de rapaz como carpinteiro, explica, «e era xa un estimable ebanista cando abriu o primeiro taller ao público» con apenas 19 anos. «E hoxe que se traballa moito e variaron os sistemas, evolucionou con eles e segue figurando entre tose mellores, a pesar da súa modestia inveterada», asegura o texto.

En 1927 continuaba coas obras da Grande Obra de Atocha: «Magno é este proxecto, á vez de templo, de colexio, de residencia, concibido polo entusiasta sacerdote señor Pardal e custeado pola caridade dos fieis. Cos mellores auspicios iniciou a obra o señor Reimúndez e haberá de darlle cima. Deus mediante. Moito é o que falta por facer, dada a grandeza da obra, pero todo se andará».

Reimúndez tamén se encargou das obras do Sanatorio Antituberculoso de Cesuras, hoxe en ruínas, «baixo planos do arquitecto González do Villar e por encargo da xunta provincial que tan celosamente actúa».

---

---

---