Marisol Soengas, experta en melanoma: «Hai que facer seguimento aos lunares porque son células con alteracións que están dormentes»

Marisol Soengas (Agolada, 1968) é unha das galegas que pon a ciencia ao grande. É experta en melanoma, unha líder na súa investigación, e ademais, loita por visibilizar a todas as marisoles que como ela dedican a súa carreira ao estudo deste e outros tumores. Primeiro traballou con Margarita Salas, e despois, decidiu continuar en Nova York e en Míchigan. Agora, é directora do grupo de Melanoma no Centro Nacional de Investigacións Oncolóxicas (CNIO) e vicepresidenta da Asociación Española de Investigación contra o Cancro (Aseica).

—A primeira pregunta, por que é tan perigoso o melanoma?

—É un tumor perigoso porque, con lesións moi finitas de pouco máis dun milímetro de grosor, ten a capacidade de desenvolver metástase. Preocupa moito por esa capacidade invasiva. Logo, tamén pola incidencia, porque é un tumor que está en continuo aumento desde os últimos 30 anos, algo que se relaciona, en parte, coas queimadura solares, aínda que non sexa o único factor. E ademais, tamén preocupaba porque estas células son tan agresivas que non respondían ben o tratamento.

—Isto avanzou moito, non?

—Si. É máis, hai pouco máis de quince anos, a vida media dun paciente con melanoma metastásico era pouco máis dun ano, e só o 15% respondía o tratamento. Neste momento, en ensaios clínicos, do 60 ao 70% dos pacientes están a responder, e ademais, está a demostrarse unha resposta duradeira de máis de cinco anos. Un avance moi importante para a ciencia e a investigación. O que pasa é que aínda hai moitas persoas nas que isto non ocorre, e por iso tense que seguir investigando as causas do inicio do melanoma, a orixe da resistencia a esa terapia.

—Precisamente, fálame vostede do inicio do tumor, como empeza?

—O nome de melanoma vén de melanocito, e melanocito de melanina, que son as células responsables de que nos poñamos morenos. Hai que pensar que cada vez que nos pomos morenos, estas células están a activarse para impedir que haxa dano na pel. Fano porque detectaron que pode haber problemas ou alteracións do ADN. É máis, o feito de que nos poñamos morenos é unha resposta de protección porque xa hai habido un dano. Moita xente aínda non sabe que os lunares son grupos de melanocitos que están alterados. Teñen cor, e vémolos, porque son miles de células acumuladas. Son células que se empezaron a multiplicar, pero están paradas porque o organismo ten mecanismos de supresión tumoral. Para a maior parte de nós, eses mecanismos van durar toda a vida, pero nalgunhas ocasións, poden deixar de funcionar e é cando aparecen os melanomas. Por iso é polo que haxa que facer un seguimento dos lunares, porque son células con alteracións de dano no ADN pero que están paradas ou dormentes.

—O melanoma sempre empeza por un lunar?

—Non. Sempre empeza por un melanocito que se altera. No 35 ou 40% dos casos, si se debe a que un lunar cambia. Con todo, hai moitos melanomas que comezan cunha célula que se altera e escapa de todos os mecanismos de control.

—Para que quede claro, a radiación ultravioleta do sol é o principal inimigo da nosa pel?

—A radiación ultravioleta, e sobre todo, as queimaduras solares que ocorreron na infancia e na adolescencia, son factores de risco porque a pel ten memoria. Pero non todos os melanomas aparecen en zonas expostas ao sol, hai outros cuxo orixe non está aí e por iso interésanos moito atopar outros factores de risco. Ningúns se deben á propia dotación xenética do individuo. Por exemplo, a xente que ten unha pel moi clara, con moitos lunares, que non se adoita pór moreno ou os roxos teñen un maior risco. Por outra banda, tamén hai outros factores que non se coñecen moi ben e que están relacionados con situacións de estrés, coa dieta, ou incluso coa microbiota. Aínda nos quedan moitos elementos por coñecer da orixe do melanoma.

—Vaia, que a pel perdoa pero non esquece.

—Ten memoria. Os melanocitos son células que temos na nosa pel durante toda a nosa vida. Entón, se nos imos queimando, prodúcense alteracións. Se iso ocorre durante moitos anos, ao final, e de xeito conxunto, pode aparecer un melanoma. Por iso insistimos en que hai que protexer á nosa pel e facer un seguimento dela.

A guía definitiva sobre a protección solar: hai cremas que son mellores que outras?, como elixir a máis adecuada para a nosa pel?

Cinthya Martínez

—Cal sería a recomendación número un para evitar queimaduras?

—O sol é beneficioso e non fai falta que esteamos escondidos na escuridade. Produce vitamina D e iso é importante. Con todo, o que temos que evitar é unha exposición excesiva, sobre todo nas horas centrais do día, e cambiala por paseos na mañá ou na tarde. Ao usar fotoprotección tamén hai que lembrar que a capacidade de protexernos depende de cada persoa e da súa pel. A protección 20, por exemplo, quere dicir que ese factor de protección solar estende 20 veces o tempo para non queimarnos (enténdeo todo sobre a protección solar). Hai xente que tarda cinco minutos, e outros unha hora. Outro inimigo que se demostrou son as cabinas de bronceado.

—En que estado se atopa o tratamento do melanoma?

—A este respecto avanzouse moito en entender mellor as alteracións moleculares que teñen estes tumores. Identificáronse mutacións que son moi frecuentes, e o tratamento dirixido permite ter uns inhibidores específicos para estas mutacións. O que ocorre é que o melanoma é o campión das mutacións, e por tanto, tamén presenta moitos mecanismos de resistencia a estes fármacos dirixidos. Por iso, a gran revolución foi a inmunoterapia, que é conseguir que o sistema inmunitario recoñeza as células tumorais e elimínenas.

—Séguese facendo moi difícil o diagnóstico?

—Si, o diagnóstico diferencial dos melanomas é moi complicado. Hai unha regra básica que é a do ABCDE. A de asimetría, b de bordos, c de cor, d diámetros, e e de evolución. Se un lunar ten algunha destas características hai que ir ao dermatólogo para que o revise. Pero ningúns escapan destas regras, e moitos melanomas preséntanse dunha forma moi regular facéndose pasar por lunares. Por iso é polo que o diagnóstico sexa complicado.

—A tecnoloxía axuda neste sentido.

—Claro. Aquí tamén se avanzou moitísimo. Primeiro en técnicas de dermatoscopia, para que os dermatólogos poidan visualizar mellor os lunares e melanomas. Tamén no que respecta á intelixencia artificial. Conseguiuse crear algoritmos, ensinar a computadores a que sexan capaces de diferenciar entre lunares e melanomas. Presentáronselles miles de fotografías para que sexa capaz de distinguilos. O que pasa é que no mundo real é máis complicado, porque depende de como se toman esas fotos. Con todo, será unha ferramenta moi útil. Da mesma forma, temos aplicacións que non están aprobadas pero que poden utilizarse para facer un seguimento dos lunares. Así que a intelixencia artificial non substituirá aos especialistas, pero será moi importante.

—Digamos que o tratamento dun melanoma ten éxito, podería reaparecer? Pregúntoo polo feito de que a pel teña memoria.

—O melanoma é un tumor que se se elimina a tempo, antes de que se disemine polo organismo, o prognóstico dos pacientes é moi bo.

—Cales son os retos aos que se están enfrontando no seu laboratorio?

—Temos varias cuestións pendentes. Estamos a intentar mellorar este diagnóstico e separalo dos melanomas. Interésanos descubrir o código de barras dos melanomas, que é o que os define e que os fai máis agresivos que outros tipos tumorais. Tamén nos interesa visualizar como se inicia e diseminan. Por iso, deseñamos uns modelos experimentais que se chaman met-alert, os cales se iluminan cando se activa o proceso de metástase e permítenos descubrir novos xenes así como probar os nosos fármacos. Logo, tamén avanzamos en termos de inmunoterapia para entender como os melanomas escapan do sistema inmunitario e como podemos intentar desactivar as súas defensa.

—Que saben acerca da forma na que escapan?, teñen algunha pista?

—Hai diferentes xeitos. Para que unha célula recoñézase por parte do sistema inmunitario, tense que ver como maligna, pero os melanomas conseguen esconderse de maneira que parezan células normais. Despois, logran, dun xeito moi activo, bloquear o recrutamento de células do sistema inmunitario. Por iso foron tan eficientes.

«Case todos os premios teñen nome de home»

—Para rematar quero preguntarlle acerca de Conócelas, que desenvolve desde Aseica (Asociación Española de Investigación contra o Cancro), e que este ano tivo a súa segunda edición. Foi un éxito, non?

—Así é. Coñéceas é unha das accións que desenvolvín con máis ilusión dentro de Aseica. É unha iniciativa que xorde para dar visibilidade ás mulleres que traballan na investigación deste tipo de tumores, despois de darnos conta de que, cando iamos a centros educativos (incluso universidades) pouca xente sabía dicir máis dun nome. Ademais, vimos que moitos nenos e nenas seguen considerando que a ciencia é moi difícil, e que, especialmente, as mulleres investigadoras son mulleres raras e escuras. Así, conseguimos pór en contacto a máis de 235 investigadoras con máis de 11.000 alumnos e alumnas por toda España. Dentro da acción, tivemos charlas iniciais e agora imos lanzar un mapa interactivo, porque queremos que se poida saber que científicas hai e quen son. Ademais, concedemos dous premios aos centros educativos que máis se impliquen, e 40 premios con nomes de muller ás investigadoras máis activas. Isto último parecíanos moi importante porque case todos os premios teñen nome de home, e a nosa intención é visibilizar a unha serie de mulleres.

—Supoño que agora hai maior presenza de mulleres nos laboratorios. Ata que punto se avanzou neste sentido?

—Avanzamos moi pouco. De feito, imos presentar unhas cifras dun informe que realizou o Consello Superior de Investigacións Científicas que mostran que, nos postos iniciais, hai un 50% de mulleres, pero en postos de responsabilidade, a porcentaxe baixa, aproximadamente, ata o 26%. Se imos ás universidades, por exemplo, vemos que menos dun 25% das mulleres son reitoras. Por iso, nós sempre insistimos en que non somos moitas, e que sen dúbida son moi necesarias campañas como esta. Ás veces dinnos que é cuestión de tempo, e non é así. Vimos arrastrando esa minoría en postos de responsabilidade desde fai máis de 15 ou 20 anos. Xa hai habido moito tempo para que as mulleres chegasen.

—Incluso para a investigación, non é así?

—Iso é moi importante. Non só en ensaios clínicos, senón incluso, nos laboratorios, porque moitos estudos facíanse con modelos de animais que eran só machos. Non se tiña en conta a perspectiva de xénero, non se estaba considerando especificamente á muller. Hai un caso moi coñecido. Os síntomas de ataque cardíaco non son os mesmos neles que nelas. Con todo, isto está a cambiar porque os grandes organismos internacionais, tanto para a concesión de fondos como para a avaliación de estudos clínicos, insisten moitísimo en que haxa esta perspectiva.

---

---

---