É posible notar diferenzas ao tomar un medicamento xenérico?, fármacos iguais pero non idénticos
A CAIXA DE PRIMEIROS AUXILIOS
Os excipientes xogan un papel crucial no funcionamento dos comprimidos xenéricos, aos que se lles permiten certas marxes de diferenza, pero garantido o seu bioequivalencia
03 dic 2025 . Actualizado á 05:00 h.Canto máis se exploran novos preparados, máis obvio resulta que na cociña non só inflúe iso de que «cada maestrillo ten a súa librillo». A gastronomía non é exclusivamente unha lista de ingredientes que se mesturan, un detrás doutro, nunha pota á calor dun lume. Cantas veces seguiron ao pé da letra a receita que lles deu o seu pai ou legoulles a súa avoa sen conseguir emular aquel sabor? Sabe ben, pero sabe a outra cousa. Aos fogóns, importa todo. En repostería, non é o mesmo un fermento que outra. Por suposto, unha potaxe cambiará moito dependendo do lugar de onde sacasen a verdura ou os legumes. Incluso a auga onde se coce pode afectar o sabor. Nin sequera é unha cuestión de materias primas: é o mesmo un fogón de gas ou unha cociña de leña que unha placa de indución?, por que o resultado varía segundo a pota que se empregue? E se isto pasa cociñando, non tería sentido que tamén existan diferenzas entre dous medicamentos supostamente iguais na súa composición, coa mesma concentración dun principio activo, pero fabricados por distintos laboratorios?
Nas oficinas de farmacia, máis de 25 anos despois da chegada dos medicamentos xenéricos a España, aínda é habitual que a persoa tras o mostrador realice unha pregunta ao paciente que vén a polo medicamento que ten prescrito na súa receita. «Non teño o que leva normalmente, pero teño o destoutro laboratorio, válelle?». Chama a atención a pregunta tendo en conta que ambos os comprimidos son, en teoría, o mesmo. O paracetamol dun gramo é paracetamol dun gramo, independentemente de quen o fabrique. Ou seica non o é? Aínda que a resposta curta é que si, a longa é un «case». En efecto, poden existir lixeiras diferenzas entre eles. Afortunadamente, estritamente controladas polos reguladores nacionais e europeos, porque como se imaxinarán, na industria farmacéutica existen bastante máis condicionantes que aos que está sometido un cociñeiro novel cando intenta replicar unha receita.
Alejandro Ruiz-Picazo, doutor en Biofarmacia e Farmacocinética e profesor na Universidade Miguel Hernández, agradece que lle expoñan estas dúbidas razoables: ata que punto un xenérico logra ser igual á formulación orixinal dun medicamento?, existen diferenzas entre os propios xenéricos? «Alégrame que che interese este tema. Despois de traballar moitos anos en oficina de farmacia e de que os xenéricos leven máis de dúas décadas entre nós, sigo atopándome ningunhas destas dúbidas (máis ou menos xustificadas, si)», responde nun e-mail cando se lle contacta desde La Voz da Saúde.
Ensaio-erro: parecían iguais, pero non o eran
«Nos anos setenta empezouse a ver que, por exemplo, cando se daba a un grupo de poboación un paracetamol dun gramo e outro de diferente orixe de fabricación, producíanse efectos lixeiramente diferentes. Se se están respectando todas as normas de correcta fabricación, se estaban perfectamente feitos, se o principio activo era o mesmo e a cantidade tamén, por que había diferenzas?», introduce Ruiz-Picazo sobre as preguntas que xurdiron entre a industria entón. A resposta levou a darse conta de que á hora de elaborar un xenérico, non era suficiente con que o novo comprimido fose equivalente farmacológicamente ao 'orixinal'. Necesitaban desenvolver unha receita que fose moito máis que igual, era necesario que fosen tamén bioequivalente. E sobre esta necesidade ciméntase o concepto de medicamento xenérico que chegou ata os nosos días. «Empezouse a expor que non valía con que o xenérico fose un equivalente farmacolóxico, que é o que serían dúas presentacións —que, por resumilo, levaban os mesmos ingredientes en cantidades exactas—, senón que tiñan que ser bioequivalentes».
A bioequivalencia implica que dous comprimidos, ademais de conter a mesma dose de principio activo, e ademais de que ambos estean ben 'fabricados', deben reaccionar da mesma forma nun organismo vivo. Isto quere dicir que, cando o medicamento entre no sangue, debe lograr a mesma concentración plasmática. Como iso de que non hai dúas persoas iguais non é só unha frase feita, senón unha verdade como un templo, os organismos reguladores fixaron unhas marxes dentro desa bioequivalencia esixida. É dicir, un xenérico é o máis parecido ao medicamento orixinal que pode chegar a selo, pero asúmese certa permisividade entendendo que facer un calco exacto é, en definitiva, imposible. Pero por que?
«Como se pode alterar a cantidade que vai entrar en sangue? É dicir, como se libera da forma farmacéutica, como se disolve, e aí é onde entran os excipientes», introduce o doutor en Biofarmacia e Farmacocinética, que sorprende advertindo que á hora de crear un medicamento xenérico, os excipientes —substancias en teoría inertes que se engaden a un comprimido para darlle forma, consistencia ou sabor— importan tanto como o propio principio activo, se non máis. «Ter un excipiente ou outro, ou nunha cantidade ou outra, pode condicionar que o principio activo entre máis rápido ou entre máis lento en sangue. Aínda que teñas os mesmos excipientes, se o proceso de fabricación é lixeiramente diferente, tamén pode chegar a afectar. Incluso aspectos como a forza de compresión que apliques no proceso de fabricación ou o volume final que teña o comprimido», comenta o farmacéutico da Universidade Miguel Hernández.
Marxes aceptables, canto de diferente pode ser un xenérico?
«Traballei moito tempo en farmacia comunitaria e sempre lles digo o mesmo aos alumnos. Non debes porte a discutir co paciente. Se che di que o xenérico non sentoulle ben polo que sexa e que quere volver ao outro, non ten sentido comezar unha discusión sobre se iso é posible ou non», comenta o especialista. Como en calquera outro medicamento, será difícil saber que porcentaxe deses supostos efectos secundarios débense a un posible efecto nocebo —oposto ao efecto placebo—, que tamén entra en xogo cando un paciente recibe un medicamento que non é o que habitualmente emprega. Pero, tendo en conta que estes efectos psicolóxicos poden existir, non todo é un fenómeno psicolóxico. É certo que entre a aspirina orixinal de Bayer e o ácido acetilsalicílico de calquera outro laboratorio permiten certas marxes de diferenza. Para ser máis precisos, un arco dun 20% nun valor moi concreto.
«Permítelles unha diferencia media das concentracións plasmáticas. Concretamente, de dous parámetros: a concentración máxima e a área baixo a curva. Nestes dous valores tolérase unha marxe dun 20%. Isto non quere dicir que todos ter diferenzas dun 20%, falamos do límite. Ningúns terán un 5% por amais; outros, un 2 %; e haberá os que cheguen a un 15 ou un 19. É dicir, existen xenéricos que chegan máis ao sangue incluso que o de referencia. Por tanto, é verdade. Pode haber certas diferenzas», explica o experto.
Non todos os medicamentos xenéricos son intercambiables. Existen fármacos denominados de «estreita marxe terapéutica» —utilizados en trastornos como a psicose— nos que unha pequena variación na súa liberación, aceptable noutros fármacos, pode chegar a afectar o paciente.
O tamaño importa... e a cor tamén
«Dentro dun xenérico, nin a aparencia nin os excipientes que inclúa teñen por que ser iguais», comenta Ramón Sáez, farmacéutico e vicepresidente do colexio da provincia da Coruña (COFC). E aínda que parezan aspectos secundarios sobre o papel, a práctica demostrou que non o son en absoluto. «Un exemplo son os fármacos que conteñen lactosa entre os seus excipientes. Se a unha persoa que lle sinta mal a lactosa cámbiaslle o seu fármaco por un xenérico que inclúa este excipiente, loxicamente, o efecto vai ser máis que malo», razoa o colexiado coruñés. Pero non sempre a lóxica é tan obvia, porque como recalca Sáez, «hai unha pequena porcentaxe de pacientes nos que os excipientes afectan á absorción do fármaco».
Aínda que dea a impresión de que os excipientes non xoguen un papel 'tan' fundamental no resultado final do medicamento xenérico —a propia normativa parece mostralo de facto permitindo esa laxitude— Ruiz-Picazo, doutor en Biofarmacia e Farmacocinética, é contundente cando se lle realiza unha pregunta moi concreta: onde está o intríngulis dun medicamento xenérico?, en lograr ser certeiro co principio activo ou en dar coa tecla cos excipientes? «A complicación á hora de facer un xenérico está nos excipientes. Iso dígocho xa», espeta. É difícil ser máis contundente que isto. O que di, dio con coñecemento de causa. Xa que a súa tese doutoral virou sobre a influencia dos excipientes na biodisponibilidad oral.
«Isto vai moito máis alá da presenza de lactosa. Hai que incidir na maioría das ocasións, a empresa de xenéricos non coñece o proceso de composición real do medicamento de referencia —digamos, o que vai ser 'copiado'—. É común que ese proceso realícese por enxeñería inversa. Analizas todo o que podes do fármaco comercialmente referente, pero non é un camiño nada doado porque hai excipientes que están nunha concentración moi pequena e que son complicados de analizar. E iso non é todo, porque non soamente tes que dar coa composición cualitativa —que excipientes están presentes—, senón tamén en que proporción», debulla expondo as dificultades dunha industria —a de xenéricos— que leva a maior parte do pastel do tecido industrial farmacéutico en España.
As pedras no camiño non rematan aquí. «Tamén entra un xogo tamén a parte económica. Quizais sexa rizar máis o rizo, pero é unha realidade que, como empresa de xenéricos, poida que haxa un excipiente que non quero empregar porque é moito máis caro. Se a min como empresa me funciona leste outro o emprego, pero non dispoño de garantías da miña alternativa non vaia ter un efecto sobre a biodisponibilidad do produto final. É posible que te lances ao ensaio de bioequivalencia e saia mal. De forma clásica, os excipientes consideráronse inertes. E moitas veces é certo que xogan ese papel. Son necesarios nese rol porque non podemos facer unha pastilla só con 0,5 miligramos de principio activo. Moitas veces o obxectivo de elixir un ou outro baséase en criterios técnicos, por exemplo empregar un talco para que flúa mellor o po pola maquinaria de comprimir. En resumo, priman uns procesos que son completamente alleos á molécula con propiedades terapéuticas que ti estás a pór aí. Pero o que se está vendo é que hai moitos excipientes que si teñen certo efecto en como se disolve e tamén como se absorbe», ilustra o profesor do centro alacantino.
Do mesmo xeito que os excipientes son ao gusto do provedor, tamén os son a forma e a cor. E aínda que poderían parecer pequenos detalles sen importancia, o día a día da oficina de farmacia constata que esta liberdade é orixe habitual de conflitos. «Desde as farmacias intentamos que o paciente tome sempre o mesmo medicamento. Ás veces non é posible, pero axuda a favorecer a adherencia que o paciente leve sempre a mesma caixa. Si que moitos se manexan ben coas súas medicacións, pero xa detectamos nalgunha ocasión que un paciente estea a tomarse mal un medicamento por levarse outra caixa. Tratamos de dar os seus medicamentos de sempre para que os erros tendan a ser os menos posibles», resalta o boticario coruñés.