Susana Arias, neuróloga: «É fundamental 'regar' o noso cerebro para previr o ictus»
ENFERMIDADES
A especialista de Santiago de Compostela acaba de ser reelixida para a Junta Directiva da Sociedade Española de Neuroloxía e lembra que «a hipertensión é o maior factor de risco para sufrir un ictus»
18 ene 2024 . Actualizado ás 11:18 h.A doutora Susana Arias exerce como Neuróloga da Unidade de Ictus do Hospital Clínico Universitario EOXI de Santiago de Compostela e como profesora asociada na Facultade de Medicina da Universidade de Santiago de Compostela e acaba de ser reelixida vogal da área de Relacións Profesionais e Sociedades Científicas Afíns da Junta Directiva da Sociedade Española de Neuroloxía (SEN). Lembra que unha gran porcentaxe de ictus poderíanse evitar cunha adecuada prevención dos factores de risco e un estilo de vida saudable, pero que aínda así algúns pacientes pregúntanse: «Por que me deu un ictus, se eu non era nin hipertenso, nin diabético, nin dislipémico, nin obeso, nin fumador, e camiñaba 10 quilómetros ao día?».
—Os casos de ictus non pairan de aumentar. Desde a SEN estiman que en menos de 15 anos crecerán un 35 %. Por que?
—Un dos principais factores de risco da patoloxía cerebrovascular é a idade e cada vez vivimos máis anos, aínda máis en Galicia. Despois, vivimos nunha sociedade na que non nos coidamos o suficiente. Temos taxas importantes de hipertensión arterial e sedentarismo. Grazas aos plans estratéxicos de saúde nos últimos anos existe unha mellor prevención primaria e, por exemplo, diminuíu o consumo de tabaco, que é outro dos principais factores de risco, pero ao aumentar a idade estamos máis anos expostos a estes factores.
—Están aumentando os casos en xente nova?
—Si. O certo é que, aínda que con menor frecuencia, tamén pode presentarse en adultos novos, de entre 15 e 45 anos. A incidencia de ictus nesta franxa de idade é de entre tres e dez casos por cada 100.000 habitantes. Neste grupo, hai que ter en conta outras cousas ademais dos clásicos factores de risco, como a hipertensión, a diabetes ou o colesterol.
Lembremos que o ictus se divide en isquémico, no que o vaso se pecha, e hemorráxico, no que hai unha ruptura da parede do vaso cerebral. En condicións normais, os isquémicos representan o 80 % dos casos, e os hemorráxicos, o 20 %. Pero nesta franxa de idade, o ictus hemorráxico pódese dar ata nun 50 % dos casos. Nestes pacientes máis novos hai que descartar outras causas, como a disección arterial, ou trastornos xenéticos herdados. Tampouco podemos esquecer que determinados consumos tóxicos, non só o tabaco ou o alcol, senón a cocaína. Tamén son un factor de risco a longo prazo, porque favorecen o desenvolvemento de placas de ateroma, e a curto prazo, porque poden producir ciclos de hipotensión, vasoespasmo ou cardiopatía. Nesta franxa de idade tamén hai que ter en conta ás mulleres, porque están na súa etapa de concepción. O embarazo, o puerperio e o uso de anticonceptivos hormonais tamén poden ser responsables de ictus ou trombosis de seos venoso.
—Nestas idades podemos falar doutros factores de risco?
—Existen uns factores de risco extra que non existen máis adiante, como o embarazo ou o puerperio, ou o consumo de tóxicos como a cocaína, que é máis frecuente entre xente máis nova. De todos os xeitos, a incidencia é menor. Está entre 3 e 10 casos por cada 100.000 habitantes, cando en adultos maiores é superior a 15 casos por cada 100.000 habitantes.
—Moitos casos de ictus poderíanse previr con hábitos saudables. Como?
—Hai un factor de risco contra o que non podemos facer nada, e é a nosa idade. Está a idade cronolóxica e a idade biolóxica. O que temos que facer é ser conscientes da nosa situación e facernos os nosos recoñecementos. Se somos hipertensos, non vale só con tomar as pastillas da tensión se seguimos comendo con sal. O que hai que facer é unha prevención primaria sobre estes factores de risco, ter sempre baixo control a hipertensión arterial e o colesterol, evitar o consumo de tóxicos como o tabaco e limitar o consumo de alcol. Despois, é moi importante no noso día a día implementar algo de exercicio físico. Unha actividade mínima de 30 minutos ao día, ou polo menos, 45 minutos de exercicios aeróbicos tres ou catro veces á semana. Iso é fundamental. Despois, tamén temos que regar o noso cerebro, non só para previr o ictus, senón outras enfermidades como a demencia. Como o regamos? Con actividades intelectuais e actividades sociais. Lendo, facendo encrucillados ou puzzles, escoitando música, aprendendo un idioma. Sen iso, o cerebro apágase.
—Despois da idade, cales son os maiores factores de risco para sufrir un ictus?
—A hipertensión arterial, o colesterol, o tabaco e a diabetes. E despois, un moi importante son as arritmias cardíacas, a fibrilación auricular. En maiores de 80 anos, pode afectar case ao 20 % da poboación. Isto é importante, porque as mulleres vivimos máis que os homes e as mulleres morrer, na nosa comunidade autónoma, de ictus de orixe cardioembólico, debidos á fibrilación auricular. Estes ictus en mulleres maiores que se producen por fibrilación auricular teñen un peor prognóstico funcional, cun maior volume e un maior grao de discapacidade. De aí a importancia de que a xente maior vaia a facerse recoñecementos.
—Controlando todos estes factores, cantos ictus poderíanse evitar?
—Adóitase dicir que ata o 90 %, pero talvez me parece un pouco esaxerado. Cada seis minutos en España prodúcese un ictus, ou sexa que hai unha inmensidade de patoloxía cerebrovascular. Podemos manter baixo control algúns factores, pero aínda así, temos pacientes que din: «Por que me deu un ictus, se eu non era nin hipertenso, nin diabético, nin dislipémico, nin obeso, nin fumador, e camiñaba 10 quilómetros ao día?».
—Que sinais poden alertarnos para pedir axuda?
—Os sinais de alerta son as tres F. En galego son forza, faciana y fala. Forza fai referencia á perda de forza dun brazo ou unha perna nun lado do corpo. Se se lle pide ao suxeito que levante os brazos e vese que se cae un, hai que consultar rápido. Hai pacientes que contan que estaban vendo a televisión e caéuselles o mando da man, ou que se quixeron levantar para ir ao baño e a perna non funcionaba. Faina referencia a esa desviación da comisura bucal. Igual que se perde a forza dos músculos, tamén se perde forza na cara e isto é moi característico. Faina referencia a un trastorno da linguaxe, que pode ser na emisión, non emitimos de forma correcta, confundimos uns fonemas con outros, non nos saen as palabras. Os pacientes cando se recuperan nestes casos din que tiñan as palabras no cerebro pero que non as podían dicir. Tamén pode ser un trastorno na comprensión da linguaxe. Ti fálaslles e non entenden o que lles dis. Tamén pode ser un trastorno da articulación, coma se estivésemos bébedos ou tivésemos unha pataca na boca.
—Adoita haber sinais previos ao episodio?
—Nós diferenciamos un ataque isquémico transitorio e un ictus isquémico. Ás veces, os pacientes tiveron nos días previos un ataque isquémico transitorio cunha sintomatología de curta duración que se resolveu completamente. Por exemplo, unha estenosis carotidea. A arteria carótida é a principal que vai a irrigar un hemisferio cerebral, é unha tubaxe que ás veces está obstruida nun 70 ou 80 %. Nos días previos ao ictus pode haber síntomas como coller algo e que se caia, pero isto dura só uns segundos. Esa tubaxe está a dar signos de que non funciona de forma adecuada. Por iso é importante que, ante déficits neurolóxicos menores de perda de forza, alteración da linguaxe ou da comisura bucal, consúltese.
—Como cambia a evolución en función do tempo que demoremos en actuar?
—A cada minuto pérdense miles de millóns de neuronas e de conexións neuronais. Iso está estudado. Ademais, temos dúas fases. Unha é a inicial, que son as catro primeiras horas desde o inicio da clínica. Pode parecer moito tempo, pero desde que o paciente presenta a clínica ata que un familiar o detecta e ponse en marcha os servizos sanitarios, o paciente adoita chegar en polo menos unha hora e media desde o inicio dos síntomas no caso ideal. Despois, temos que facer todas as probas para administrar o tratamento. Nunha primeira fase, temos un tratamento fibrilonítico endovenoso que se pode usar nalgúns casos, pero ese tratamento ten unha fiestra terapéutica de 4,5 horas. Despois, no caso de que non sexa eficaz, poderiamos facer unha trombectomía mecánica. Cun catéter desde a vía inguinal chegariamos á zona do cerebro onde está a oclusión e extraeriamos o trombo. Ao final, é un taponamiento nunha arteria. Se consegues abrilo nas primeiras horas, ese tapón vai estar menos organizado, vai ser máis doado de extraer e terá provocado menos dano. O cerebro depende do consumo inmediato de osíxeno e de glicosa. Se tes unha arteria pechada durante 18 horas, o dano producido vai ser moitísimo máis grande que se a tiveches durante tres horas. Isto vémolo moitas veces. Cando os pacientes chegan con clínica de moi pouco tempo de evolución, ese trombo sácase rapidamente. En cambio, cando pasan as horas, é moito máis difícil e ese tecido sobre o que estás a actuar xa é un tecido isquémico que estivo privado de osíxeno e glicosa durante moito tempo.
—Danse ictus de repetición?
—A hipertensión é o maior factor de risco e a partir dun ictus hai que tela sempre baixo control, pero o dano da hipertensión arterial, que produce un engrosamiento da parede arterial, xa se produciu durante os anos previos. Por moi ben que a teñas agora, ese dano previo pode producir novos ictus. Despois, os fármacos que damos para as arritmias cardíacas non son eficaces ao 100 %, aínda que diminuíron a incidencia de ictus. Pero as posibilidades de sufrilo, aínda tomando a medicación adecuada e controlando os factores de risco, poden seguir estando. Podes ter un ictus doutro tipo.
—Hai algún período no que é máis probable que haxa un ictus de repetición?
—Si. Durante as primeiras semanas existe maior risco de recurrencia.
—Por que as mulleres sofren máis enfermidades neurolóxicas?
—O cerebro da muller vaise a ver influenciado polos cambios hormonais que van ser moi diferentes nas distintas etapas da súa vida. Isto ocorre con patoloxías como os ictus, pero tamén con outras, como a hemicrania. A hemicrania é moitísimo máis prevalente en mulleres e as hormonas van xogar un papel fundamental. Tamén, como as mulleres vivimos máis, estamos máis expostas ao desenvolvemento de enfermidades neurodegenerativas. Dous de cada tres suxeitos que se diagnostiquen de alzhéimer no noso país van ser mulleres. E despois temos a epilepsia. Un terzo das mulleres con crise epilépticas están en idade fértil e temos que facer un equilibrio entre a anticoncepción e os antiepilépticos, que poden interaccionar. Outra enfermidade moito máis prevalente en mulleres é a esclerose múltiple, que ademais vai afectar ás mulleres en etapa reprodutiva. Temos que decidir utilizar un tratamento agresivo que pare a enfermidade, pero frear para buscar o mellor momento de embarazo.
—O tratamento das enfermidades neurolóxicas debería ser distinto en homes que en mulleres?
—Moitas veces, na investigación básica con modelos animais, non está ben representado o modelo feminino, ou se exclúe porque os cambios hormonais poden dar variacións nos resultados. Na investigación clínica, moitas veces, as mulleres tamén están menos representadas, porque parte dos fármacos poden ter un potencial teratogénico. Entón, por unha banda, pedimos modelos preclínicos nos que o modelo animal feminino estea representado e modelos clínicos que segreguen os resultados en función do sexo. Despois, os tratamentos dos que dispomos son os mesmos, pero ese potencial teratogénico pódenos limitar no seu uso. Entón, temos que elixir o fármaco máis adecuado para a situación de cada muller.
—Os síntomas do ictus difiren no caso das mulleres?
—Non, pero pode haber un lixeiro atraso na procura de atención médica por parte das mulleres. Somos as principais coidadoras dos nosos descendentes e ascendientes, e moitas veces minimizamos os nosos síntomas non só en patoloxías neurolóxicas, senón en xeral. Pensamos: xa se me pasará, agora non podo ir ao médico, agora non podo deixar ao neno só, estou a coidar da miña nai. En patoloxía cerebrovascular, hase visto que se solicita un pouco máis tarde esa atención médica.