Carlos Spuch, investigador galego: «Está a verse que a lectura en papel é clave contra o alzhéimer»

Carlos Spuch (Vigo, 1974), investigador sénior do grupo de Neurociencia Traslacional do Instituto de Investigación Sanitaria Galicia Sur, localizado no hospital Álvaro Cunqueiro, leva traballando máis de 20 anos no alzhéimer, e móstrase moi optimista respecto ao futuro. Cre que nuns anos, non moitos, teremos fármacos capaces de frear o desenvolvemento da enfermidade, ou enfermidades, porque sostén que o feito de que curse de xeito diferente nas persoas está relacionado coa súa orixe, e que serían varios tipos que agora mesmo se estarían solapando por ter síntomas parecidos. 

—Hai unhas semanas, publicamos o testemuño de Leo, unha muller que aos 58 anos diagnosticáronlle alzhéimer. É excepcional ou é algo que estades a ver?

—Asusta, pero é real. Cada vez está a aparecer máis, xa non só a nivel clínico, senón que a nivel persoal, coñecín a bastante xente con diagnósticos temperáns de alzhéimer.

 —Imos antes ao médico ou a enfermidade está a gañar terreo?

—As dúas cousas, pero sobre todo que imos máis ao médico. A xente está perdendo o medo a consultar se ten pequenos problemas de memoria. No canto de deixalo, que era o que ocorría antes, que se achacaba á idade, agora vaise antes ao neurólogo, ao psiquiatra ou ao médico de cabeceira a preguntar, e elas con certas probas, xa ven que non son esquecementos por estrés. Poida que haxa unha conxunción de moitas cousas, porque o alzhéimer é multifactorial. A principal é que a xente vai antes ao médico, eses primeiros síntomas que antes se obviaban, perdas de memoria que aparecen con 50 anos, agora consúltanse, e é o que fai que os diagnósticos sexan máis temperáns, pero a enfermidade non está a empeorar. 

—Ás veces, a deterioración é cuestión de meses, e outras é máis lento. De que depende ?

—Sábese que iso ocorre a nivel clínico, pero non se sabe que ocorre a nivel de investigación. Crese que esas diferentes evolucións poden ter diferentes orixes. Ata agora se descoñece a orixe do alzhéimer, e agora estanse postulando diferentes orixes. O que eu creo, e creen moitos, é que o alzhéimer van ser cinco ou seis enfermidades diferentes, e como os síntomas se solapan, por iso parece todo una mesma enfermidade. Que ocorre? Que a evolución de cada un vai ser diferente, e nun futuro terán un tratamento diferente. Que vemos agora? Que hai xente á que se lle fai un diagnóstico temperán e mantense, outros, empeoran enseguida; igual que a outros lles fan o diagnóstico moi tarde porque están moi ben, e de súpeto teñen unha evolución superrápida... Son diferentes orixes, e non sabemos que o está causando. Pero cando ocorre é moi importante tomar medidas. Aínda que non podemos modificar a enfermidade, de momento, podemos tomar certas actitudes de vida saudable que fan que ti atrases todo iso.

 —É clave actuar cos primeiros síntomas?

—Canto antes, mellor. O cerebro vai perdendo e non somos capaces de rexeneralo. Se o deixas, e déixalo, non hai volta atrás, pero se actúas ao principio, o cerebro ten unha particularidade, que é a plasticidad: se algo non é capaz de facelo porque hai un problema neurobiológico, colle outra ruta.

 —Cal é o primeiro síntoma que nos tería que facer sospeitar?

—Normalmente son problemas de memoria que afectan á túa vida diaria. O máis clásico é perder a orientación, pero talvez se note máis cando tes problemas de memoria pouco importantes, aos que non se achaca ningunha razón, pero que están a afectar á túa vida: non saber onde deixaches as chaves ou o coche...

 —Se un sae á rúa, e non sabe volver. Que habería que facer?

—Dúas cousas moi importantes. Primeiro, non ter medo a pedir axuda. Hai que falalo coa parella, familia. E segundo, consultalo co médico de primaria, porque con poucas preguntas saben diferenciar entre estrés, demencia, depresión... Mesmo coas asociacións. Aquí temos a sorte de ter Fagal, que engloba todas as asociacións de Galicia.

 —Non ten cura, pero pódese atrasar. Que podemos facer?

—Tres cosas moi sinxelas e á vez moi difíciles. Primeiro, actividade física, non implica xogar ao fútbol en Primeira División, senón pasear, coidar un horto, moverche... Segundo, levar unha alimentación sa, e se pódese con produtos ecolóxicos, porque unha das causas que se cre que pode ser a orixe de moitas demencias son os pesticidas e herbicidas. E terceiro, manter as relacións sociais, porque o noso cerebro lle dedica moitísimo esforzo a isto. Estas tres cosas funcionan en conxunto, e isto é o difícil, compaxinalo coa vida. Seguindo esta pauta pódese atrasar a enfermidade entre cinco e dez anos, está demostrado.

 —Con diagnóstico ou sen el?

—Fixéronse estudos en persoas con diagnóstico que facían este cambio de vida, pero tamén ao revés, en xente que lle cambias os hábitos cara a algúns máis saudables, e viuse canta o acabou desenvolvendo e a que idade. Hase visto que o atrasas todo, funciona coas dúas cousas.

 —Sábese por que aparece nunhas persoas e noutras non?

—Está a investigarse, trabállase en varias teorías, moi reais todas. Unha sostén que poden ser infeccións por fungos no cerebro; outra pola bacteria da periodontitis dental; outra polo microbioma intestinal —que se está vendo que está relacionado non só co alzhéimer, tamén co párkinson, coa depresión, co autismo...—, outra que se publicou hai uns días relaciónao con problemas na formación de novas neuronas, a neurogénesis. Outra teoría que se manexa está relacionada cunha proteína... Todo isto se demostrou en persoas con alzhéimer. Teñen moi boa pinta, creo que van ser todas moi reais, e cando se demostre a orixe molecular vai haber diferentes tipos de alzhéimer, diferentes enfermidades: tipo 1, tipo 2... Nun futuro, non moi afastado, teremos fármacos diferentes para cada unha delas.

 —En que se diferencia o alzhéimer dunha demencia?

—A demencia é unha neurodegeneración do sistema nervioso. Hai varios tipos, o alzhéimer é a maioritaria, supón o 70 %, pero hai outras. O cerebro faino todo, dedícase ao pensamento, á memoria, ás emocións, a respirar, a xulgar... dependendo de que zonas váianse deteriorando, vaiche fallando algo.

—Que falla primeiro?

—As zonas ligadas á memoria a curto prazo, á fala... por iso, do que primeiro sucede é que che perdes e tes problemas coa linguaxe. Iso vai evolucionando a outras áreas do cerebro, empezas a ter problemas de conduta, de recoñecemento de caras, pérdesche socialmente... Pero hai zonas que se manteñen intactas, por exemplo, as emocións. O máis común nunha familia na que o avó ten alzhéimer, que xa non recoñece aos seus fillos, de súpeto veñen os netos a verlle, non os coñece, e asústase, porque na súa casa entra xente estraña, pero doutra banda, a parte emocional dille: «Non se quen é, pero quérolle». Iso para o cerebro é o máis estresante que pode haber, que reciba dúas informacións que normalmente van xuntas, separadas e contrarias. Estresa tanto que teñen períodos de agresividade, que non van ligados a que a persoa sexa agresiva nin moito menos. Hai que pedir axuda porque con certa medicación se controla.

 —Hai estudos que din que a deterioración cognitiva chega máis tarde á xente con máis nivel cultural, é certo?

—Co alzhéimer a clave é manter a reserva cognitiva, a capacidade que tes de facer as cousas. Depende moito da educación, da actividade mental, do que aprendes, do que les... Canto máis alto partas, máis vas tardar en ter problemas con eses síntomas, porque o alzhéimer o pode sufrir calquera. Cando se fai máis alta é durante a mocidade, por iso canto máis che formes, máis estudes, máis movas a cabeza, mellor. Moitas veces é bo estudar non só por formación, senón por incrementar o teu nivel cultural o máximo posible. Pero pódese ter unha reserva cognitiva moi grande sen ter unha carreira universitaria. Só cos estudos de Primaria podes ser igualmente un cerebrín, eu coñezo moita xente así. Simplemente porque sexas un tipo moi curioso, que che guste ler, saber... Está a verse ultimamente que a lectura é o que máis che sobe a reserva cognitiva.

 —Interpreto que a lectura podería ser a mellor protección contra o alzhéimer?

—Si, está a verse que si, non só é estar a ler, é estar tranquilo, desconectar doutros problemas... para o cerebro é clave.

 —Libros ou vale o xornal?

—Si, o xornal tamén, o que sexa, pero en formato papel. Está en discusión que sexa unha pantalla de computador.

 —Está a traballarse no diagnóstico precoz, cunha análise de sangue aos 30 anos vas saber se vas ter máis risco?

—Si, sería como facer cribados. Unha de pégalas que lles pon moita xente é que para que queren saber con 30 anos se o van padecer, que só lles vai servir para deprimirse. Teñen razón nesa parte, pero noutra, é que hai farmacéuticas que están a facer ensaios clínicos en novos fármacos. Ata agora non funcionou ningún, porque os ensaios se facían moi tarde en cerebros irrecuperables. Pero se consegues facer un diagnóstico temperán, algúns que xa se probaron e non funcionaron, se se fixesen en persoas cos primeiros síntomas e mesmo antes, si que funcionarían. É cuestión de mentalizarse, se che din que tes risco de desenvolver cancro de colon, estás máis pendentes, cóidasche, cambias os teus hábitos ...

 —Atrasarían, pero non curarían.

—De momento, os que hai atrasarían, pero acabarán saíndo, estou convencido, porque en investigación todo se descobre, de que acabarán saíndo moléculas que o curen nun futuro. Pode tardar dous, vinte ou douscentos anos, pero se se busca, atópase.

 —Inflúe a xenética?

—Non, non se herda, cando se herda é por mutacións, pero é raro que ocorra. O 99% do alzhéimer, o que coñecemos, non é por herdanza. Si hai un factor de risco xenético, sábese que a xente que ten un genotipo (APOE4) ten un 25 % máis de risco que outros, pero non significa máis, cun ambiente adecuado, non pasa nada.

 —Manter a mente activa é sinónimo de facer o encrucillado?

—Tes que facer cousas que che gustan, relacionarche socialmente, irche ao horto, facer xardinería, ler... Cando din o de encrucillado, é que hai xente que non fai nada, que van do traballo ao sofá a ver Telecinco. A eses que non fan nada, o psiquiatra, se ten que recomendar, dilles: «Feixe un encrucillado, aínda que sexa». Pero é máis saír relacionarche con amigos, xogar no bar ás cartas, ao dominou, saír e vivir... pero é que hai xente que non fai nada diso.

---

---

---