Jordi Musons, experto en educación: «Os exames, se os facemos os profesores, non aprobamos»

Cando vai a un colexio, o biólogo e pedagogo Jordi Musons, referente en innovación educativa, adoita fixarse nos váteres. «E vexo que os váteres dos alumnos non teñen tapa e, en cambio, os dos profesores si. Por que? Porque sempre se fixo así, por iso. Son inercias», apunta quen revela que teñen en común as escolas máis innovadoras do mundo en Reinventar a escola, un compás para transformar as aulas de cara a unha aprendizaxe duradeira e significativo da man do director da escola Sadako. O seu pensamento é «unha invitación a soltar lastre e voar», reseña César Bona, distinguido como mellor profesor de España. Comprarías un radiocasete para oír música? Usarías unha máquina de escribir? Por que conformarnos cunha escola do XX?, expón Musons, que invita a ir máis aló do libro de texto e o «exame para hoxe» que nos deixa sen coñecemento mañá. «O sistema educativo está a quedarse curto para as necesidades da sociedade de hoxe», asegura Musons.

—Parece que toda innovación educativa pasa pola tecnoloxía. 

—É verdade que a tecnoloxía o está catalizando todo, pero están a recuperarse metodoloxías que triunfaron hai anos en Europa. Eran modelos que tiñan sentido, pero que o fascismo ou os nacionalismos derrubaron, e volvemos á educación uniforme do «o mesmo para todos», porque é cómodo e dá seguridade. En saúde vemos natural que, cando hai algo que nos perturba, o arco científico móvase para ver que é o novo para resolver o problema que temos. En educación non, en educación a ciencia descobre evidencias de como se aprende mellor, pero o sistema educativo non o incorpora. É coma se os médicos, no canto de usar vacinas, dixesen: «Mellor imos utilizar unhas herbas que sempre nos foron moi ben, que do novo non me fío».

«Seguimos ancorados nunha educación de talla única, que valora sobre todo a memorización e as aptitudes lingüísticas. Non ten sentido»

—Penalízanse a diferenza, o pensamento crítico e a creatividade?

—Si, seguimos ancorados nunha educación de talla única. Necesitamos unha personalización. Nun mundo de máquinas intelixentes, deberiamos ser máis humanos que nunca, perder o medo a fomentar a creatividade, o pensamento crítico, a intelixencia emociona e a empatía. Só nisto imos destacar máis que as máquinas. Son valores que hai que traballar nas aulas.

—Non podemos competir coas máquinas. Son un aliado e unha ameaza.

—Si, podemos competir no que nos fai máis humanos. A tecnoloxía vaise a impor, pero podemos ser fortes e competitivos no que nos fai máis persoas. E aí intervén a educación, escola e familia. O problema coa tecnoloxía é o seu uso, como se converte, en xeral, nunha ferramenta de aparcadoiro dos nosos fillos, para que non molesten ou para poder traballar en casa. É un mal hábito.

«Temos un abandono escolar próximo ao 18 %, que é un dato moi alto, e un abandono en primeiro de bacharelato enorme»

—Temos a idea de que o cooperativo dá peores resultados que o competitivo, dous dos modelos que analizas. Os pais preparan aos seus fillos para competir nun mundo duro e difícil, porque o é en realidade.

—Pero o cooperativo é competitivo, son modelos pedagóxicos que non están rifados, como se pensa. Non se perde autoridade ou coñecemento ao apostar polo cooperativo. Do que se trata é de abrir a mochila da aprendizaxe para meter competencias que o sistema clásico non admite. ¡Facelo peor do que está o sistema que temos é moi difícil! Este sistema dános seguridade, pero temos moitos indicios de que fai augas: temos un abandono escolar próximo ao 18 %, que é un dato moi alto, e un abandono en primeiro de bacharelato enorme. Neste contexto, podemos ser moi atrevidos. Falamos de aprender de forma diferente para desenvolver outras habilidades. Ter a habilidade de cooperar é diferente de ter a competencia de aprender. Son dous modelos, atrévome a dicir sociais, diferentes. Os mozos do futuro deben ter non dous, senón moitas habilidades, porque se van atopar con retos cada vez máis difíciles. O currículo como o entendemos quedou obsoleto.

«Cooperar non é facer traballos en grupo, cooperar non quere dicir que fagamos todos o mesmo»

—Cooperar soa ben pero tradúcese, na práctica, en que uns dean o callo por outros, en desigualdades difíciles de solucionar.

—Porque confundimos facer traballos en grupo con cooperar para aprender. Non é o mesmo. ¡Facer un traballo en grupo é case letal! Porque aí normalmente un ou dous traballan e o resto agardan a que eles traballen. Pero hai unha premisa do traballo cooperativo que di: «Se un alumno consegue éxito só co éxito dos demais, isto non é traballo cooperativo». Cooperar non quere dicir que fagamos todos o mesmo. O traballo cooperativo desenvólvese en procesos de traballo individual, con espazos e momentos determinados de cooperación.

—Para que o cooperativo funcione ben, o esforzo e o compromiso individual deben ser moi altos?

—Exacto. E os estudos demostran que, ao traballar de forma cooperativa, o alumno con máis dificultades non se perde no proceso e o alumno con máis capacidades é o que máis aprende .

—Obsesiónanos a nota, mídennos pola nota.

—Si, a énfase ponse en sacar bos resultados, e se é así, o que vai facer o alumnado é mesmo mentir para sacar boa nota, porque ve que iso é o que máis se valora. O cambio é complexo... Con cada cambio de Goberno, sácase unha nova lei educativa, pero non hai unha verdadeira transformación, que necesita ir máis aló desas políticas aplicadas a aspectos concretos, nas que o cambio se limita a pór ou quitar unha materia. E nos centros temos tamén toda unha cultura machacona subxacente, fálase dos chivatos, dos empollones, dos populares, dos castigos... É unha linguaxe que vemos normal, pero non o é. É importante cambialo.

—Para aprender necesítase, sobre todo, un profesor motivado?

—Por suposto. Se o profesor non está motivado, se se deixa levar polo manual e a inercia, é difícil aprender. En principio, todos os alumnos están motivados. ¡Un neno de 3, 4 ou 5 anos só quere aprender! Pero a partir dunha idade, moitos deixan de ter motivación, e cada vez ocorre máis. Porque cada vez nos separamos máis da realidade dos rapaces. Se lle preguntas a un alumno a partir de quinto ou sexto de primaria que lle gusta máis da escola, a súa resposta será o recreo, e con sorte, deporte. Non digo que haxa que facer do colexio un espazo de activismo ou un circo, pero necesítanse espazos e dinámicas abertas, flexibles. Seguimos cun modelo de escola onde o importante é memorizar e ter aptitudes lingüísticas. Non ten sentido.

«Hai unhas semanas vin a un grupo de alumnos maiores. Estaban a estudar e íanse preguntando uns a outros a clasificación de hábitos saudables, comendo patacas, Cheetos e coca-colas...»

—Memorizar é importante, non?

—Ninguén o dubida. Pero medimos a súa aprendizaxe pola súa capacidade para memorizar e, en cambio, dámosnoslles/dámonoslles ferramentas para mellorar esta capacidade. É curioso. ¡Feixe un exame dous meses despois para ver que quedou! Pouco ou nada. Hai unhas semanas vin a un grupo de alumnos maiores. Estaban a estudar e íanse preguntando uns a outros a clasificación de hábitos saudables. Fixeime e estaban a comer patacas, Cheetos e coca-colas... Esta é a realidade: memorizo os hábitos saudables pero non os aplico en absoluto. É moi distinto que o alumno escoite, memorice e esqueza a que pense, aprenda e actúe.

«Somos un país onde se fai repetir moitísimo ao alumnado, cando temos datos de que repetir curso non achega aprendizaxe. Dobramos a media europea de repetidores»

—Un exame é un bo xeito de medir a aprendizaxe?

—Non, en absoluto, non tal como están expostos. De feito, é habitual que dous profesores poñan o mesmo exame e teñan resultados nos seus alumnos moi diferentes. O exame dá unha sensación de obxectividade e seguridade que non son así. Son probas competenciais, moi illadas na maioría dos casos da realidade dos alumnos. Os exames, se os facemos os docentes, non aprobamos. Fixen algún experimento neste sentido. Hai que facer menos, pero facer mellor. Somos un país, por exemplo, onde se fai repetir moitísimo ao alumnado, cando temos datos de que repetir curso non achega aprendizaxe. Dobramos a media europea de repetidores, estamos lonxe dos países europeos con mellores resultados. Parecémonos a países como Portugal, Lituania, Estonia ... pero estamos moito peor que a media europea, e isto débenos facer pensar en se debemos dar un cambio de rumbo. Somos un país moi reflexivo, está moi ben, pero hai que pasar á acción, porque a forma de aprender a montar en bicicleta é montar. Non digo que debamos aplicar o modelo nórdico, porque a nosa realidade é diferente, pero si pasar á acción, non ter medo a cambiar cousas que os datos demostran que non funcionan.

—Que espiu a pandemia, que capacidades ou carencias?

—Coa pandemia, a oferta educativa foi moi diferente en función do centro. Uns tiveron maior capacidade de adaptación que outros. E a capacidade de adaptación é moi importante. É indispensable neste momento.

—Deberes si ou non?

—Os deberes son un castigo. Para toda a familia. Facemos unhas 125 horas máis de clases en primaria que a media dos países europeos. Comparados cun país nórdico, máis de 250 horas. ¡E hai que engadir que facemos deberes! En infantil e primaria isto non ten ningún sentido. Os deberes non xeran aprendizaxe e si xeran desmotivación nos alumnos que teñen máis dificultades, o que acaba a miúdo en discusión cos pais.

---

---