«Os extrovertidos sáenlle moi rendibles ao sistema», asegura o autor do éxito «A arte de pensar», que ofrece unha vacina filosófica para a fatiga pandémica. «Estamos perdendo o atractivo do real, mandan as cerimonias virtuais», advirte
17 may 2023 . Actualizado ás 14:27 h.A filosofía non é allea á realidade, advirte José Carlos Ruiz, experto en pensamento crítico que invita a revisar a amizade, o amor, a idade, as tendencias, o TikTok e as marcas do noso tempo en Filosofía ante o desánimo, «unha vacina contra o abafo e a tontuna», reseña Carles Francino.
-Chama a atención que a filosofía sexa útil fronte ao desánimo.
-Ti dixeches «fronte»; eu uso «ante»: Filosofía ante o desánimo. Non é «contra», porque se o fose meteríame no terreo da autoaxuda, e non. A filosofía dáche unhas claves para que os problemas que tes enténdalos. Dúas persoas miran un mesmo paisaxe e non ven o mesmo. A filosofía axúdache, digamos, a ampliar a capacidade de entender esa paisaxe que ves.
-Falas dun mundo de hiperrelaciones, de hiperamistades... Como é?
-O híper é o excesivo, e estamos nun mundo excesivo en case todo. Facemos unha asociación entre liberdade e opcionalidad. Se hai opcións, séntesche libre, pero, nun mundo en que a opcionalidad multiplicouse ata o infinito, esa liberdade vese ameazada e pesa. Isto pode angustiarte e acabar levar ao desánimo.
-Está a vencernos o desánimo?
-Está a filtrarse polos poros da identidade de moita xente, e se non pos un pouco de análise crítica o interiorizas case sen darche conta.
«A bulimia é unha enfermidade que se está trasladando ás emocións»
-Que é a «bulimia emocional»?
-É un dos acenos de identidade do XXI. A bulimia estase trasladando ás emocións. Estamos nunha sociedade que pon o peso da identidade en acumular. Pasamos do consumo material ao emocional. Ese consumo xera unha adicción: trátase de consumir experiencias co fin de vomitarlas en redes. Non che dás tempo nin de dixerir o que vives. Cal é o problema? Fas unha cousa e xa vas pola seguinte. E non deixas que o organismo teña o nutriente desa experiencia. Para que queres entón experimentar tantas emocións?
-Para presumir ante outros?
-Non o sei. Pero hai un «deber de mundo». A xente ha interiorizado un código de felicidade e vai detrás de xeito inconsciente. Imaxínache que tes unha boa experiencia, que che gusta... e no canto de repetila xa estás a pensar en ter outras... O desexo halle gañado a batalla ao pracer. Hoxe trátase de manter o desexo constantemente. Antes o pracer dominaba, activabas o desexo xusto para conseguir pracer. Había unha pedagoxía do pracer, que facían os nosos pais. Os meus pais levábanme ao restaurante unha vez ao mes coa familia. Gozaba da rutina dese pracer. Hoxe fóxese da rutina.
-O que che conta sempre a mesma película aburre. Hai que buscar un equilibro entre sorpresa e rutina?
-Pero a rutina é necesaria para afinar a singularidade da persoa. Hoxe perdemos as rutinas porque participamos máis nas cerimonias do mundo dixital. No canto de estar no fogar, estás conectado á Rede preocupado do teu papel nesas cerimonias virtuais. Non che interesan os que están contigo, senón como dás o mellor perfil nas redes. Cada vez interésache menos a mirada do outro, en parte porque en realidade non a podes controlar como no mundo virtual, non podes editar o que ven de ti. Hai anos, os meus alumnos, polo menos tres cuartas partes, sabían como se coñeceron os seus avós. Hoxe só o saben un cuarto. O interese polo pasado desaparece. Pero si, alguén que sempre che conta o mesmo é pousado, como todo en exceso. Coa repetición refírome a unha configuración da identidade con múltiples factores.
«Agora temos máis fotos que nunca, e en cambio nunca volvemos a elas. Levamos vidas sen biografía»
-Un exemplo?
-O álbum de fotos era un relato familiar. Agora temos máis fotos que nunca, e en cambio nunca volvemos a elas. Levamos vidas sen biografía.
-Nin nas casas ven marcos ou álbums de fotos nos estantes...
-Si. E ao final, a impersonalidad provoca desorientación. E desánimo.
-Falas dunha presión por ser perfectos que borra a nosa identidade.
-Hoxe tes que facer a mellor compra no súper, co que tes que coñecer todos os ingredientes de todos os produtos. E esa intensidade pola tamén cando elixes a mellor actividade extraescolar para o teu fillo. E no traballo, na parella, ¡ata no tempo libre! Se non elixes a mellor serie, sentes que estás perdendo o tempo... É esgotadora esta autoexigencia en todo.
-Tendemos a pensar que é cego, pero o amor é intelixente, dis.
-Si. O «amor filia», que é o que profunda no coñecemento do outro. Pero hai xente que está reducindo o concepto de amor a «o meu xeito de amar». «Se non amas como quero, non me vales». E con iso pechas a posibilidade do coñecemento e a aventura. A capacidade de coñecer ao outro require un nivel de intelixencia. Este amor pon o foco no outro como centro de aprendizaxe.
«O amor nace da oportunidade e da tristeza. Pero hoxe, en moitos casos, asinamos un contrato do amor hedonista»
-Hoxe está mal visto sufrir por amor.
-¡É que non se trata de sufrir! Cando nos xuntamos temos que ver cales son os teus acenos de identidade do amor e cales as miñas. E logo edificar unha nova na parella. Se somos intelixentes, saberemos onde sacrificar. Pero o conflito é inevitable. Platón cóntao no banquete: o divos Poros (o da oportunidade) estaba a beber ambrosía, a deusa da tristeza déitase con el e de aí nace Eros. É dicir, o amor nace da oportunidade e da tristeza. Hoxe, en moitos casos asinamos un contrato do amor hedonista. No concepto de relación de Tinder, o encontro está prefabricado por medio do algoritmo, co que a aventura perde emoción.
-Que dirías dos que se senten mellor tras o covid, liberados dunha inercia social e laboral imposta?
-Significa que recuperas a xerarquía na vida, que antes che deixabas levar por sinerxías externas que non che ían ben. Niso o confinamento hanos dado a oportunidade de revisar a vida, de jerarquizar doutro xeito. Non ten por que ser exclusivamente negativo. Podes pensar «A miña situación mellorou» e ser capaz á vez de empatizar co malestar doutros.
«O ego non é malo, a egolatría si. É bo ter un ego ben usado»
-Estamos moi enfermos de ego?
-Non o sei. Pero o ego non é malo, a egolatría si. É bo ter un ego ben usado. Para pórche en valor, con autocrítica. Pero o das redes é un ego hiperbólico, que sempre busca o seu mellor perfil, con filtros. Separar ese avatar do eu real é moi importante.
-Somos paradoxais?
-Si, queremos adelgazar, ¡pero logo non o facemos! Sabemos como sacar un 10 ou deixar de fumar, ¡pero non o facemos! Porque non controlamos a vontade. A vontade habémola adestrado a esprints, a curto prazo. O teu idealización da vida vai por unha banda e a vontade por outro, e isto xera unha violencia interna que che leva ao desánimo.
-Somos agora máis fráxiles?
-Somos máis dispersos. Vivimos na hiperacción, nunha esixencia continua. Non creo, como din, que esteamos infantilizándonos. Creo que o nivel de esgotamento é tal que fai que, ao final do día, só busquemos algo primario que non nos esgote máis.
-Estamos potenciando unha «sociedade de idiotas e de imbéciles, que non son o mesmo»? Explícanos...
-Non, non son o mesmo. O idiota clásico é alguén que considera que o público non lle incumbe. Logo está o efecto Dunning-Kruger: o idiota contemporáneo é alguén que considera que ten un criterio e ademais ben formado por ter lido dous articulitos de Internet. Créenllo. Son perigosos. O imbécil é distinto, é alguén que perdeu o bastón na vida. O interese do idiota é reafirmar as súas crenzas, que ve importante facer públicas. O idiota perdeu a capacidade de escoitar ao outro.
-Non hai idade para as tendencias: corentóns en TikTok, a adolescente vestida igual que a señora de 60...
-Si. As xeracións pasaron a ser mentalmente coetáneas e leste é un truco marabilloso do sistema, que conseguiu impor a tendencia sobre a moda. Agora todo o mundo pode estar dentro da tendencia, e isto é o importante para ser visibilizado. Consecuencias? E o que non se ve, o que non é tendencia? Pérdesche a oportunidade de deixar un legado consciente. A herdanza, a mestría, quedan nun segundo plano. Hoxe son os maiores os que teñen que aprender dos mozos para pórse ao día...
-Fai moito dano a «industria da felicidade»?
-¡Se é unha industria, imaxínacho! Se tes diñeiro pódela comprar, se non, non... O tema é que concepto de felicidade véndese ? O pracer perdeu, como dicía, hexemonía sobre o desexo. O desexo é moito máis doado de controlar que o pracer. Podemos facer que todo o mundo desexe as mesmas cousas. Véndenche que o desexo é necesario para o progreso. Hoxe, o dolce far niente, a calma chicha, é unha forma de rebeldía contra o sistema, que necesita hiperactivos, que alimenten a roda. Porque o extrovertido sáelle moi rendible ao sistema. As cousas como son.