José Tuells, epidemiólogo: «Unha das vacinas con máis efectos adversos é das que máis se poñen»

Leva máis de 40 anos dedicado ao tema da inmunización, con todo, José Tuells, epidemiólogo e coordinador de vacinas en SESPAS (Sociedade Española de Saúde Pública), séntese impresionado, para ben, pola velocidade á que se conseguiu unha vacina: «É como unha pequena revolución tecnolóxica neste campo». Prefire manterse cauto e fai fincapé en que unha cousa é a eficacia en condicións de laboratorio e outra a efectividade sobre o terreo, é dicir, unha vez que se vacine masivamente. No entanto, sostén, que de confirmarse os resultados, «cun 90 % xa é bastante para frear a covid no mundo».

-É optimista en canto aos resultados que coñecemos de Pfizer e de Moderna?

-Claro que si, hai que ser optimista, aínda que sen pasarse en exceso. Tivemos boas noticias, pero hai que ver sobre o terreo que efectividade teñen. Eficacia, que é o que dixeron que tiñan, que é en condicións magníficas de laboratorio, a efectividade é no terreo, cando se pon á xente, e normalmente adoita ser un pouco menor.

 -A xente encaixou estes dous anuncios con esperanza pero tamén con certa desconfianza. Cando falamos de que poden provocar efectos secundarios, a que nos referimos a algo livián e pasaxeiro ou a temas serios e graves?

-Ás dúas cousas, os efectos adversos das vacinas máis comúns son inflamacións no punto onde se puxo a inxección, un pouquiño de febre… Tamén pode haber graves ou moi graves que se producen nun caso cada millón de vacinados. Aquí non se falou de efectos adversos, e ata que se empezo a pór á xente, a moita xente, non se saberá realmente que cantidade de efectos adversos ten.

 -Eses efectos adversos poden aparecer mesmo meses despois de pórse unha vacina?

-Non, aparecen pouco despois de pórcha, non seis meses despois.

 -A que cre que se debe este receo? Polo curto prazo no que se conseguiu?

-A xente reaccionou así, hai un nivel de desconfianza pero non só en España, tamén noutros países. A xente mírao con receo, en primeiro lugar porque non se fía de de a seguridade, cre que pode haber efectos adversos, iso transmítese dunhas persoas a outras, non o ven claro, teñen medo ao descoñecido por iso moita xente di non ou primeiro que lla poña moita xente e logo xa ma porei cando vexa que non pasa nada, a xente non quere servir de conejillo de indias. Isto normalmente cando aparece unha nova vacina non se adoita dar, sobre todo, cando a enfermidade está tan presente, o que ocorre nesta ocasión é que as redes sociais actuaron dun… xeito Os grupos que son antivacunas están facendo o seu traballo.

 -Vostede cre que están influenciados? Tamén hai xente provacunas que simplemente ten desconfianza por como se conseguiu.

-Si, si, a xente provacunas non acaba de entender, é que se repetiu ata a saciedade que unha vacina se consegue nun prazo de 10-12 anos, e unha rápida así pois a xente asustar por se ten efectos adversos.

 -Desde o momento que se aproba, é totalmente segura ou prima a urxencia que existe a nivel mundial?

-A vacina debe ser segura, iso teno claro, se a aproban é porque é segura. Os organismos oficiais que a aproban que son a FDA nos Estados Unidos ou a Axencia Europea do Medicamento, a EMA, teñen que estar seguros do que aproban. Se a aproban é porque é segura, o que pasa é que ás veces hai efectos adversos que se producen nun caso cada millón de habitantes, é un dicir, e que non lles deu tempo a saír porque non vacinaron a tanta xente, e iso verase cando se vacine masivamente ás persoas. Veremos. Oxalá non sexa así, oxalá non non teña efectos raros, ou se os hai que non sexan graves. Todo é unha incógnita, non hai seguridade, ninguén pode dicir nada, non existen os expertos en covid, pode haber algún experto en vacinas, en inmunología, e poden dar a súa opinión de como está a funcionar, pero non só non hai expertos, senón que moita xente se equivocou, dicíase que a covid cando chegase o verán acabaríase, chegou o verán e non se acabou. Hai covid no verán e no inverno, iso non pasa coa gripe, por exemplo. A gripe é estacional, que está a pasar coa covid que non ten tempada. Non se sabe, é un misterio.

 -Cando arrinca unha campaña de vacinación, as primeiras doses que se poñen son as mesmas que se poñen millóns de persoas despois ou se pode ir modificando?

-Non, non, as doses son as mesmas. Se se atopase algo, se saíse algún efecto adverso, ten que retirarse a vacina, pararse a produción.

-De todas as vacinas que temos, cal é a que máis efectos adversos produce?

-Unha das que máis efectos adversos produce é a DTP, (Difteria, tétanos, tosferina), unha moi común. Produce algúns efectos adversos, non graves, pero prodúceos, e ponse a todo o mundo, é unha das que máis se pon.

 -Hai vacinas que erradicaron enfermidades…

-Só hai dúas enfermidades erradicadas no mundo polas vacinación: unha, as vexigas, que se erradicou en 1980, e aínda que isto non o sabe tanto a xente, tamén se erradicou a peste bovina no 2011. A polio está a piques de ser erradicada, fáltalle moi pouquiño, e a seguinte será o sarampión, está en camiño.

 -….E outras que diminúen a mortalidade, non?

-Diminúen os casos, a mortalidade. Por exemplo, xa se está demostrando, aínda que leva poucos anos, desde o ano 2008-2009, que a vacina contra o papiloma está diminuíndo a enfermidade nos sitios onde se puxo moito. En Australia, que empezaron antes e que vacinan tamén aos homes, está a verse como diminuíu a mortalidade por cancro de pescozo de útero grazas á vacina.

 -De que depende de que unha vacina erradique ou non unha enfermidade?

-Canta máis xente se vacine, mellor: é dicir, unha enfermidade elimínase no mundo se todo o mundo se vacúa, depende do número de vacinados, tamén da efectividade, pero sobre todo da cobertura de vacinación, que é o número de vacinados partido polos susceptibles. quen sería os susceptibles de covid? Pois todo o mundo. Cantas doses habería que pór? Pois si somos oito mil millóns de habitantes, se se vacinan a todos pois se eliminaría…

 -Vaise eliminar?

-Depende , se sae unha boa vacina… Imaxínache unha vacina que ten o 90 %, así para entendernos de cada 100 persoas, 90 están vacinadas, pero 10 non teñen inmunidade, e xa comentamos que a eficacia é en condicións ideais pero logo sobre o terreo diminúe, pero supoñamos que é o 90… Como eliminar a covid? Vacinando a todo o mundo, pero se a eficacia é do 90 %, aínda que vacines a todo o mundo, o 10 % vanse quedar sen inmunidade, por iso hai que facer a vacinación varias veces. Se viñese unha vacina 100 % eficaz e puxésese a todo o mundo, elimínase a enfermidade, iso non pasa, porque mesmo vacinando a todo o mundo, a eficacia sempre deixa unha porcentaxe non vacinados.

-Non hai ningunha vacina efectiva ao 100 %?

Non, ningunha. E as que se achegan hai que pólas un par de veces, ou tres ou catro, como o tétanos, que hai que póla cinco ou seis veces para manter a inmunidade.

 -E a partir de que cobertura de poboación, aínda que non se erradicase a enfermidade, podería beneficiar ao conxunto?

A partir do 80 %. Unha enfermidade dise que está controlada cando o 80 % está vacinado, que non hai brotes, que o que aparecen son casos illados, minibrotes. Controlada ao 80 % ou máis, eliminación 95 % ou máis, pero durante varios anos seguidos, e erradicación do mundo, 99 % durante varios anos. Ten que haber varias roldas de vacinación para conseguir a eliminación dunha enfermidade, porque seguen nacendo nenos, e cunha soa non basta.

 -Que é mellor a inmunización que se produce polos anticorpos que xera o propio corpo cando se contrae a enfermidade ou a que proporciona a vacina?

-Máis duradeira e mellor é a que produce o teu corpo, pero para iso tes que pasar a enfermidade, e é peor que vacinarche.

 -Hai quen a pasa de xeito asintomática.

-Eu non me arriscaría a probar se son asintomático, porque como non sexa … teño risco de pasalo moi mal. Ademais, a enfermidade está a deixar secuelas… Se houbese unha vacina segura e eficaz, a xente debería pórlla.

 -Ao longo da historia hanse descuberto numerosas vacinas, con todo, moitas delas xa nin se poñen. A que se debe, a que a enfermidade é residual?

-Exacto, por exemplo unha enfermidade devastadora, a gran epidemia devastadora, foi a peste, temos unha vacina contra a peste, hai casos de peste no mundo, moi illados, pero hai, e esa vacina non se pon. Logo hai vacinas contra enfermidades tropicais, ti non che pos a vacina contra a febre amarela, salvo que vaias a Brasil, por exemplo.

 -Inflúe que teñan aparecido fármacos contra esas enfermidades?

-Tamén, hai veces que un antibiótico ten máis poder que unha vacina. Hai unha enfermidade para a que hai vacina, pero que se elimina con antibiótico, Pian, está a conseguirse eliminar grazas ás inxeccións de antibióticos. Ou o ébola. Había unha vacina cando empezou a enfermidade en 1976, empezouse a vacina, pero deixouse de investigar ata que apareceu de novo fai tres ou catro anos e algúns casos importáronse a occidente, e puxérona en marcha enseguida. Agora mesmo hai unha vacina que está a empregar en África. Por que se deixou estancada? Porque era unha enfermidade que cursaba con brotes de cando en vez, e en segundo lugar, non afectaba as clases dominantes. Que pasou coa malaria? Causa moito millóns de mortos ao ano, non hai unha vacina realmente eficaz, saíu unha, pero a OMS dixo que non a puñan porque a súa eficacia estaba en torno ao 50-60 %, e non conseguiron mellorar esa porcentaxe con outra que se está facendo. Pero se desde entón se vacinase, aínda que fóra cunha eficacia do 50 %, evitáronse a metade de mortos. Había malaria en España? Si. En América? Si. Hai agora malaria en Europa ou en América? Non. Porque se han eliminados os mosquitos, que é o vector que transmite a enfermidade. Onde hai malaria? En países en vías de desenvolvemento. A vacina está a tardar.

 -Unha das últimas vacúas foi a da gripe A en o 2009, a investigación vai ligada a como se desenvolvan as enfermidades na sociedade?

-Esa fíxose deseguido, porque a gripe A era unha mutación, unha cepa nova, e os laboratorios que fabrican vacinas están superentrenados a fabricala coa cepa que toca. Investígase a golpe do que hai e a golpe de técnica, durante anos a xente morrer de Difteria, as mulleres presentábanse na sede do instituto Pasteur e escribíanlle cartas pedíndolle que sacase unha vacina contra a Difteria, ao final sacárona. Daquela a polio foi unha enfermidade horrible, da que xa apenas se fala, pero no século XX… os científicos puxéronse a traballar nunha vacina porque esnaquizaba as vidas e é unha enfermidade do século XX, aínda que hai casos antes, en plan epidémico aparece no século XX. Puxéronse a buscar unha vacina ata que a atoparon. As necesidades epidemiolóxicas fan que a xente se poña a traballar nunha vacina determinada.

 -A inmunización salva vidas, diso non hai dúbida, pero tampouco é garantía de nada. É dicir, alguén vacinado contra a varicela pode coller a enfermidade igualmente non?

-Collela si, pero se está vacinado evítase pasala.

-Pero vacinado podes coller a enfermidade?

-Vacinado non.

 -Pero non hai xente ponse a vacina da gripe e colle a gripe?

-É que a da gripe hai tempadas que é dun 30%, a tempada que non se acerta coa cepa que está a circular polo mundo… A vacina da gripe componse de tres ou catro cepas, que son as que se supón que van circular polo mundo, agora mesmo a xente estase pondo unha vacina que contén a cepa que se supón que circulaba polo mundo fai sete ou dez meses, porque uns laboratorios se poñen a detectar casos para saber de que cepa son. Ten en conta que a gripe vén do revés, agora xa a pasaron en Arxentina ou en Australia, e está demostrado que houbo moitos menos casos esta vez, polo illamento e polas máscaras. E é posible que aquí haxa tamén moitos menos casos de gripe, polo mesmo. Tes tres ou catro cepas, depende , se ese ano non acertas e ese ano a gripe que circula ou se pon a circular non é ningún desas tres ou catro, ou circulan varias cepas, pero ponse contra a que se supón que vai ser a que máis circule, a xente colle a gripe aínda que se vacinou.

 -E pódese chegar a morrer.

-Morres non tanto da gripe como das complicacións da gripe.

 -Refírese a se hai un factor de risco?

-Se tes un factor de risco complícase. Unha mala gripe ábrelle a porta a outros xermes, unha mala gripe pode facer que morras dunha pneumonía porque os teus pulmóns están tocados e son máis receptivos a que entre un neumococo e fágase unha pneumonía. Ou se es broncópata ou hipertenso podes facer complicacións renais e faleces diso.

 -Se alguén está vacinado aínda que sexa contra outra cepa, se a colle é un grao máis leve?

-Non ten por que, pódea coller normal. Se non conseguiches fabricar inmunidade é coma se non vacináronche.

 -O non acertar coas cepas, como é o caso da gripe, podería pasar co covid?

-O virus da covid parece bastante estable, e a cepa que hai circulando, aínda que hai un par delas ou tres, ou talvez algunha máis, son primas irmás, son moi parecidas, ao ser así, crese que a vacina, a que saia, se sae será unha boa vacina.

-A partir de que eficacia se pon unha vacina?

A vacina contra a gripe en condicións ideais agárdase que teña unha eficacia contra o 80-90 %, pero hai que ter en conta a efectividade sobre o terreo. Tes unha vacina, prepárala, poslla á xente, pero se non é dunha cepa circulante, por moita eficacia que teña contra esas tres cepas, se o que se está atopando é outra cepa, a eficacia baixa, xa non é do 80-90 por cento, senón que baixa a un 60. Os anos bos da vacina da gripe é cando está entre o 60-70 por cento, e os anos malos igual ten unha efectividade do 30-40 por cento.

-A vostede prodúcelle desconfianza o que se conseguiu tan rápido?

-Máis que desconfianza, prodúceme sorpresa. Eu levo dedicado a isto case 40 anos, ha unha sorpresa positiva pola velocidade á que se está atopando con diferentes técnicas. Isto tecnoloxicamente supón unha pequena revolución no campo das vacinas.

 -Neste horizonte no que estamos desde hai uns días, se todo sigue o seu curso…

-A vacinación masiva será no 2022.

 -Pero aínda que vacinen a un grupo de poboación, non repercutirá sobre o resto?

-Claro. De aquí a un ano poderiamos ver un efecto positivo e que se deixe de ver o medo á enfermidade. Este Nadal con máscara e as que vén case tamén. As medidas da máscara e demais acompañarannos ata que estea todo o mundo vacinado. Agora mesmo é a vacina que temos, e non debemos estar con xente en lugares pechados. Se seguimos iso, estamos a defendernos contra a covid.

---

---