«Eu sen a miña nai non creo que chegase vivo aos 20 anos», revela Rojas Marcos. En plena euforia pola vacina de Pfizer, o prestixioso médico fala duns anticorpos vitais que melloran a saúde e a lonxevidade
14 novs 2023 . Actualizado ás 14:26 h.Foi un neno hiperactivo ao que a súa nai, o seu primeiro gran apoio, chamaba «Furbuchi», sabendo ver dentro do mozo traveso un potencial creativo que lograría canalizarse a través da música. «Desde os 7 anos a miña adaptación ao mundo que me tocou vivir foi turbulenta. A hiperactividade, a curiosidade insaciable e o feito de que calquera mosca podía cativar a miña atención conducíanme a fracasos escolares», revela Luis Rojas Marcos (Sevilla, 1943), que dirixiu o sistema de hospitais públicos de Nova York desde 1995 ao 2002. No seu novo libro, Optimismo e saúde, profunda na súa especialidade: a relación entre o optimismo coa saúde. No 68, con 24 anos, recentemente licenciado en Medicina cruzou o charco, saltando da España franquista aos aires hippies do Nova York dos 60. Membro do Consello de Urxencias que prestou atención aos sobreviventes e familiares das vítimas do 11S, Rojas Marcos invita a mirar con esperanza o que sucederá á pandemia «dentro dun tempo, a longo prazo».
Pai de catro fillos e avó de tres netos, o profesor de Psiquiatría da Universidade de Nova York, que leva xa 24 anos seguidos correndo o maratón de a súa cidade e ten unha conversación de complexión atlética, avanza que «unha característica primordial do optimismo é pór o control dentro de nós».
-Que quere dicir?
-Que ante unha adversidade como esta, ou calquera outra, digámonos: «Eu podo superar esta adversidade, eu podo programarme durante a incerteza desta pandemia para levar o día a día. O oposto a iso sería un pensamento como: «Mira, Luis, que sexa o que Deus queira... Eu non podo facer nada, é cuestión de sorte».
-Segundo paso para superalo?
-Confiar no que no meu campo chamamos «as túas funcións executivas». O autocontrol é un factor clave: controlar os teus impulsos. Para exercer o autocontrol necesitamos motivación e forza de vontade, porque levar as rendas dos nosos impulsos consome bastante enerxía mental. E outra característica importante do optimismo é a esperanza, non a esperanza xeral, senón a concreta.
-Pero como o facemos?
-É importante programar o día a día. Se uno non pode saír da casa, organizar o día en casa para levalo dunha forma construtiva. Está ben aprender algo novo que che interese, por exemplo.
-Somos un pouco como nos contamos o que nos pasou, di, e cita a Fernando Savater: «A felicidade é unha das formas da memoria». A memoria enfócase sempre no bo?
-Se eu che digo: «Ana, escribe 20 recordos da túa vida», vas escribir máis recordos positivos ou negativos?
-Metade e metade talvez...
-A memoria grava as cousas e transfórmaas co tempo, non é un disco ríxido de computador. Se de 20 recordos 10 son positivos e 10 negativos, dásche un 5 en optimismo. Por que é importante a memoria? Porque cando nos enfrontamos a unha pandemia como esta, ou a un gran desastre, lembrar que houbo momentos da vida en que fuches capaz de superar a adversidade, axúdache, axúdache a manter a confianza en ti.
«A pandemia en si non ten nada positivo, pero é interesante ver os recursos que nos fai sacar»
-A vacina non só depende de Pfizer, tamén da nosa equipaxe interior. Son positivas a crise?
-Hai que separar. A dor non nos fai máis fortes, aínda que insistan en dicirnos o contrario. A dor non é positivo, non o é a morte ou enfermidade. A pandemia en si non ten nada de positivo. Pero hai algo que chamamos «crecemento postraumático», que é que, unha vez que pasou o gordo, haberá xente que mirando atrás dígache: «Aquilo foi terrible, pero nese proceso de loita para superalo, descubrín dentro de min cualidades que non sabía que tiña». É así. Non é a dor o que axuda, senón os recursos que sacamos para combatelo. Podes descubrir que tes máis paciencia da que crees, ou que che senta ben axudar a outras persoas...
-A dor é necesario para aprender?
-Temos que pórnos a proba ás veces para descubrir cualidades nosas. Tras correr dez quilómetros, podes descubrir que xusto cando querías tirar a toalla houbo algo que che motivou. Ao pórme o reto de correr dez quilómetros, descubrín que tiña a capacidade de animarme e de non tirar a toalla.
«O optimismo é unha mestura de cousas, pero os xenes inflúen indubidablemente»
-Hai xente que ten e outra que non esa capacidade de automotivación. É xenético, aprendido, circunstancial?
-É unha mestura. Os xenes inflúen indubidablemente. Ve a unha sala de recentemente nados e verás a diferenza: hai nenos e nenas que se moven todo o tempo e outros que están tranquilos, mirando... Hai nenos que á menor cousa choran e outros que aguantan máis. A equipaxe xenética importa. Está demostrado que as persoas extrovertidas teñen un compoñente xenético de optimismo. Isto é o genotipo, e logo falamos de fenotipo, de como o genotipo transfórmase debido ao ambiente. Así, a nena que é extrovertida, pero crece nun ambiente de opresión, vai cambiar ese compoñente xenético. A túa personalidade ten unha parte xenética e outra de resposta ás túas experiencias da vida, as boas e as malas. Pero hai un terceiro factor importantísimo, a conciencia. A persoa que llo traballa por dentro nótase. Pero isto costa, ¡custa tempo, e se vas ao psicanalista diñeiro! Hai moita xente que sofre pero négallo. Se unha muller vén a consulta porque non deixa de oír voces e dígolle: «Pero tes un problema, non? Non deixas de darlle voltas ao mesmo...», e dime: «Non, eu non teño un problema, eu fun sempre así, e vénme ben pensar no mesmo», esta persoa non ten conciencia de enfermidade. E isto suponche un reto.
-Podo ser máis optimista?
-Queres ser máis optimista? Cóntame que crees que podes cambiar.
-Ás veces para estar ben e ser optimista hai que dicir non a outros, pór límites aos demais...
-Efectivamente, e hai xente para a que non é doado pór límites, ou o fas de forma tan violenta que perdes a relación coa persoa. É un traballo que require tempo. Nacemos, facémonos... pero tamén aprendemos.
«La relación cos demais é a fonte máis frecuente de satisfacción e á vez a fonte máis frecuente de conflito»
-Que nos fai, en xeral, máis felices, e que máis infelices?
-Eu a quen me pregunta dígolle: «Escribe todas esas cousas que che fan sentir ben, satisfeita coa vida». A palabra felicidade é complicada. A maioría das persoas responden mencionando unha relación (coas miñas fillas, os meus amigos, a miña parella...). Hai xente que como segunda fonte de satisfacción menciona o traballo, aínda que pareza un castigo de Deus. E hai outra terceira que che di que o deporte e o entretemento e tempo libre. Como podes ser máis feliz? Feixe máis esas cousas que che gustan e síntanche ben.
-No libro sinala que unha das cousas que nos fan máis infelices é un divorcio. Hai un conflito entre defender o propio e a necesidade que temos de entendernos con outros.
-Así é. A relación cos demais é a fonte máis frecuente de satisfacción e á vez a fonte máis frecuente de conflito, tensión, angustia... Se cadra o problema é que tendo a elixir xente coa que rematamos como cans e gatos.
«Todos temos un límite. Podemos resistir dúas adversidades por persoa na vida»
—Por que nos ocorre isto, por que eliximos ás veces recurrentemente a xente que non nos vai ben?
—Jajaja, ¡é o costume! Iso require unha toma de conciencia e un cambio.
-Sempre buscamos o diferente, o que non temos?
-Uns buscan o que non teñen, e outros se amarran ao que teñen. Temos que buscar as raíces, os patróns das nosas tendencias. Darche conta, por exemplo, de que tendes a elixir xente que se aproveita de ti é un paso enorme, o primeiro. A conciencia. E este primeiro paso é optimista. Hai un primeiro estudo científico moi interesante que fixeron dúas psicólogas nos 50 na illa de Kauai, en Hawai. Descobren seguindo a evolución de 600 nenos e nenas que sufriran polo menos catro adversidades serias (abandono dos seus pais, crecer nun contexto de violencia e drogas...) que a maioría non poden estudar, que as súas relacións eran problemáticas... Pero había un 25 % deles que creceron, a pesar das circunstancias, normalmente. Isto foi unha sorpresa, e un principio do estudo do que hoxe chamamos resiliencia, que é como a pelota de goma, ten resistencia e á vez flexibilidade.
-Agora tendemos a afogarnos nun vaso de auga porque non tivemos contratempos nos que adestrarnos?
-Non. Todos temos un límite. Din os epidemiólogos que podemos resistir dúas adversidades por persoa na vida. Como che dicía, a dor non che axuda, é a loita contra a dor onde descobres recursos. Entre as vítimas que sobreviviron ao 11S, no tratamento do impacto psicolóxico, vimos que as persoas que tiveron máis dificultades eran persoas que xa viviran desgrazas importantes, inmigrantes, persoas que perderon seres queridos antes de forma inesperada. A idea de que «cantos máis obstáculos temos na vida, mellor» non é certa. Está demostrado.
-A dureza forxa o carácter? Somos máis fráxiles que os nosos maiores...
-Non, é que agora son máis altas as expectativas. A esperanza de vida da muller española é a segunda máis alta do mundo. Canto máis vives, máis posibilidades tes de pasalo ben, non? Desde o punto de vista biolóxico é positivo. A humanidade cada día vive máis. A longo-longo prazo, tras a pandemia, melloraremos.
-Que é o mellor que lle pasou na vida?
-¡Nai miña! Psicanálise... O mellor? É difícil pólo toda nunha cousa, pero o primeiro que se me veu á cabeza é a miña nai. Sen a miña nai eu non creo que chegase vivo aos 20 anos, porque era hiperactivo, traveso, un neno que facía diabluras. Axudáronme moitísimo a miña nai e a música. Mira, pensaban: «Ti non vas poder aprender música porque porque non tes atención para iso, pero tes oído...». Empecei a tocar nun conxunto de adolescente, e as mozas escribíanme. Me cateaban en todas as materias e o meu pai dábame malleiras, pero eu tiña a salvo a miña autoestima coa música. Logo, para min emigrar a Nova York foi unha fonte de satisfacción profesional, pola xente que coñecín... Fun aceptado. Eu viña dunha España que non me aceptaba. Fáloche do ano 68...
-Vostede chegou a falar da queixa «como instrumento de traballo en España». Catea o país en optimismo?
-Eu vexo a España como un país fantástico en todos os sentidos. É un país democrático, saudable, onde a xente vive moito, onde se come ben, onde a xente che recibe, acólleche... E un país avanzado desde o punto de vista das liberdades. España hoxe desde fóra, sobre todo para os que vivimos aí antes da democracia, é un país ao que dá gusto ir.
-«Na crise, os votantes favorecen candidatos optimistas que transmiten esperanza. Conscientes desta vantaxe, especialistas en imaxe poden amañar a fachada de calquera aspirante. O optimismo ficticio en líderes de sensatez cuestionable é preocupante e ata perigoso», escribe. Inflúen no noso nivel de optimismo os líderes políticos? Motiva, por exemplo, a marcha de Trump?
-O papel dos líderes sociais e políticos é importante, porque son como guías. Moita xente inclúe ao líder nas súas prioridades, sexa un líder político, social ou relixioso. Eu crecín nun ambiente de relixión. Nacín en Sevilla no 43, no mundo católico, onde non había dúbidas de que era Divos o que nos guiaba. Agora hai menos seguir a Deus, pero si hai outros líderes no noso optimismo. Porque se confiamos e fállanos, ese é un golpe, sexa o pai, o avó, Deus, un político, unha escritora, un sabio... Todos necesitamos seguir ao líder, e se engánanos iso é sempre un golpe.