Unha arte popular coa mirada no máis aló

Jorge Lamas Dono
jorge lamas VIGO / LA VOZ

VIGO CIDADE

Cruceiros, cruces e petos de ánimas mantéñense na cidade máis industrial de Galicia

20 sep 2021 . Actualizado ás 09:50 h.

O catálogo do patrimonio etnográfico de Vigo recolle a presenza de 46 cruceiros históricos en todo o municipio, aínda que se se engadisen os exemplares máis modernos excederíase de forma ampla o centenar. E se tomamos todo o sur da provincia de Pontevedra achegaríase aos novecentos o número deste elemento de arte popular relixioso. Os autores do mencionado catálogo (José Luis Mateo, Dolores Miloro, Javier Franco e Vicente Pintos) explican que a orixe destes elementos é devocional, aínda que tampouco están exentos de motivos rogativos, de encomio ou de ofrenda como causa da súa construción.

Habitualmente, están situados en encrucilladas de camiños e espazos relixiosos ou de tránsito cara a eles. Neste aspecto, os expertos apuntan a crenzas precristianas e lugares relacionados coa curación. Mesmo, hai que apunta á cristianización de lugares de culto antigos. Con todo, os cruceiros galegos máis antigos foron levantados no século XVI. É o caso do cruceiro da Trindade, en Baiona , datado a comezos do século XVI e que presenta un singular baldaquino piramidal.

O máis famoso de todos os cruceiros galegos atópase na parroquia de Hío, en Cangas. Está situado ante a igrexa parroquia de Santo André e foi realizado polo mestre Cerviño na segunda metade do século XIX. É o cume desta forma artística de plasmar a relixión.

Desde 1631

O cruceiro da igrexa de Coruxo é o máis antigo de Vigo xa que está datado no ano 1631, pero tamén son do século XVII os cruceiros do barrio da Costa, en Castrelos , de 1641; o que está situado ante a igrexa de Valadares , de 1664; e o do cemiterio de Matamá , de 1691.

Volvendo ao catálogo municipal, os autores explican que en Vigo a iconografía máis repetida é a do Cristo en soidade e só en dous casos aparecen outros personaxes. Son os casos do cruceiro do cemiterio de Cabral , no que aparece un anxo que recolle o sangue de Cristo, e no caso de Outeiro de Comesaña , no que se pode ver o calvario coas figuras da Virxe e san Juan aos pés da cruz.

Eugenio Rodríguez Pontes e Xoán Carlos Abad Galego, no traballo que realizaron para o Concello de Vigo en 1990, titulado Cruceiros, cruces e petos de ánimas no Concello de Vigo, abordan a cuestión da dualidade dos cruceiros. Explica que as encrucilladas teñen un dobre simbolismo, positivo e negativo. A primeira faceta estaría relacionada coas curacións atribuídas a unha procedencia sobrenatural, mentres que a segunda estaría relacionada co contacto co sobrenatural. Conclúen que os cruceiros adquiriría unha connotación positiva emanada do seu carácter protector. Ejemplificaban as súas conclusións nalgúns costumes que, nalgúns casos, se han ir perdendo. É, por exemplo, o costume existente nalgúns sitios de que as procesións se detivesen ante os cruceiros. Engaden que se perdeu totalmente o ritual de deter un cortexo fúnebre ante estes elementos. Hoxe en día, xa case totalmente convertéronse en elementos ornamentais.

No mencionado estudo, realizado no ano 1996, engádese a gran presenza de cruces en varios camiños rurais do municipio. Na Guía, mesmo, hai un vía crucis, elemento totalmente cristián.

Algunhas destas cruces teñen a intención de santificar ou lembrar unha desgraza, e na costa é habitual velas. Ocorre no Con, en Moaña , onde se fixo coa intención de lembrar e rezar polos mariñeiros mortos nunha naufraxio ocorrido en 1838. Esta mesma razón é aplicable á cruz que existe en Cabo Home, lugar onde se rexistraron numerosos naufraxios.

 A saída do purgatorio a través da esmola e a oración

A outra representación da arte popular que enlaza a vida e a morte é o peto de ánimas. A súa presenza en Vigo é menor que os cruceiros, pero presentan unha iconografía máis rica. En pleno centro urbano, na rúa de Poboadores , atópase un peto de ánimas encostado á columna do cruceiro alí existente. O máis monumental é que está situado na avenida de Galicia, fronte ao parque da Riouxa. Nel, a figura de san Francisco sitúase como intermediario entre as ánimas e a salvación, simbolizada por Cristo. O do Carballal, en Cabral, é de 1785 e está presidido polo Ecce Homo, como representación de Cristo sufrindo para salvar á humanidade.

O peto de cálea Ánimas, preto de Barreras, é un exemplo de malos tratos ao patrimonio, descontextualizado e agredido totalmente pola decoración sobreposta. E aínda así, case sempre hai xente que se encarga de adornalo con flores.

Os petos de ánimas teñen a súa orixe na Contrarreforma nada do Concilio de Trento (século XVI), onde se promocionou a idea de que a través da oración e a esmola era posible pasar do purgatorio ao ceo.