A maioría son para enfermos de cancro e pediátricos, para quen non hai no mercado fármacos dispoñibles
11 sep 2017 . Actualizado ás 05:00 h.Son a esencia da vella botica. Substitúen alambiques, pildoreros e morteiros por probetas, tubos de ensaio e pipetas. Pero teñen o mesmo obxectivo: crear o fármaco que non existe. O groso dos medicamentos que dispensan os servizos de farmacia hospitalaria está formado por produtos que existen no mercado, é dicir, os que se dan aos pacientes ingresados e os que recollen os enfermos ambulatorios que a pesar de estar comercializados deben ser controlados por un especialista. Pero falta outra das patas básicas destas inmensas boticas de última xeración, a formulación maxistral, a que se pensa, deseña, elabora, e proba directamente para un usuario que non ten ningunha alternativa no mercado.
«É a parte romántica da nosa profesión e sabemos que ten unha importancia estratéxica, porque para moitos pacientes é a súa última chamada, o que non poidamos REVISAR fabricar xa non existe». Quen fala é Chus Lamas, a responsable do servizo de farmacia do complexo hospitalario de Santiago. Cada mes, os hospitais galegos crean miles de formulaciones maxistrais. O CHUS, por exemplo, case nove mil. Ao longo de trinta días elaboran uns 2.500 citostáticos -para o cancro-; outros 2.500 fármacos estériles -por vea-; 3.800 non estériles -aqueles que se inxeren oralmente, por vía tópica, intranasal...-; aos que hai que sumar os que se elaboran para ensaios clínicos.
O caso do cancro merece un capítulo á parte. Os medicamentos oncolóxicos, a quimioterapia, debe elaborarse individualmente non só para cada enfermo, senón para cada sesión. «Cada dose é exacta porque debemos facela en función do peso e a altura, así como doutras variables como a función renal, a función hepática, a tolerancia ao tratamento, a dose previa ou a toxicidade que teña podido presentar», detalla Lamas. Tamén varían os compoñentes, xa que aínda que o habitual é combinar dous ou tres, en ocasións chégase ata cinco.
En realidade os medicamentos oncolóxicos existen, pero hai que combinalos e adaptalos escrupulosamente a cada enfermo. Pero a formulación maxistral na súa esencia, é dicir, atopar unha resposta a unha necesidade non cuberta, diríxese maioritariamente a un colectivo determinado, os nenos. Por que? Primeiro porque os pequenos teñen unhas necesidades médicas especiais e diferentes da enfermidade común, e segundo porque os fármacos adoitan estar formulados para que os use a poboación adulta. En canto ás áreas, ademais de pediatría, dermatoloxía e oftalmoloxía concentran a maioría de formulaciones.
Pero como crear un fármaco para un paciente? Miguel González Barcia, facultativo deste servizo, explícao. «Primeiro hai que recorrer á industria, ver se noutros países teñen formas farmacéuticas similares e preguntar ao laboratorio», detalla. O que ocorre é que cando se trata de nenos non hai ensaios clínicos, polo que moitas veces hai que empezar de cero.
Antes do traballo de laboratorio propiamente devandito está o traballo de procura de información. «É dicir -conta Chus Lamas- que necesito, que composición debo elaborar, que principio activo trata esta patoloxía». O segundo paso é determinar como hai que administrar o medicamento e que excipientes debe levar para esa administración. Posteriormente hai que ver a estabilidade e compatibilidade da mestura, porque estes fármacos experimentais se degradan con moita facilidade. E se a formulación nunca se utilizou, hai que levar a cabo estudos de toxicidade tanto in vitro como ex vivo. Nun novo colirio que está a desenvolver o CHUS en colaboración cun laboratorio hase experimentado, por exemplo, en ollos de boi e córneas humanas.
Unha consulta para nenos
O feito de que os nenos sexan un dos colectivos prioritarios levou ao CHUS a crear unha consulta específica de farmacia pediátrica, única en Galicia, para dar saída a estas formulaciones. Sesenta pequenos con patoloxías crónicas acoden de forma periódica a recoller os seus medicamentos a estas consultas, nas que a botica volve á súa esencia.
Investigan en medicamentos de terapia génica para tratar patoloxías raras
As farmacias hospitalarias fornecen medicamentos, preparan formulaciones maxistrais e tamén levan a cabo proxectos de investigación. Un dos máis destacados do CHUS, en colaboración cun laboratorio, busca elaborar por primeira vez fármacos de terapia génica. Esther Espino, facultativa deste servizo, lembra que non só é a primeira vez que leva a cabo un ensaio clínico en Galicia con terapia génica, senón que apenas os hai en España. «Son medicamentos a base de microorganismos xeneticamente modificados», explica. Do que se trata é de poder inserir a través deste tipo de fármacos un xene que o enfermo non ten e que provoca a patoloxía, normalmente raras e en concreto metabolopatías. Os dous ensaios clínicos do CHUS diríxense a tratar a enfermidade de Sanfilippo e un trastorno metabólico do ciclo da urea.
En oftalmoloxía logrouse unha fórmula maxistral para crear un colirio para unha enfermidade rara pediátrica, «e a alternativa -conta Miguel Barcia- era un fármaco estranxeiro cun custo anual de 40.000 euros, a nosa formulación é mellor e máis económica». E é que apostar pola farmacia hospitalaria, lembra Lamas, é unha estratexia porque tamén é unha fonte de eficiencia.
Nestes servizos tamén se prepara toda a alimentación parenteral
Algúns pacientes non poden recibir alimentación por vía oral nin por sonda, polo que a súa nutrición debe elaborarse e administrarse por vía intravenosa -parenteral-. E é o servizo de farmacia quen a elabora, cunha precisión milimétrica. Nun grupo importante de pacientes faise de forma protocolizada, é dicir, están fixados os compoñentes, pero noutro grupo de enfermos, como críticos, neonatos, ou nenos de moi baixo peso, realízase unha composición individual e case diaria. Os compoñentes -hidratos de carbono, lípidos, aminoácidos...- mantéñense en horizontal nun ambiente practicamente estéril. Nin sequera poden combinarse cos fármacos que necesita o enfermo polo risco de incompatibilidade ou inestabilidade.