A aldea de Castro, en Dodro, conserva aínda, a pesares dos estragos do tempo, magníficas mostras de arquitectura popular. Hai xustamente un século o viaxeiro británico Aubrey Bell deixouna retratada na ladeira dunha montaña cuberta de carrouchas. É particularmente destacable esa querenza polas formas redondas que se manifesta nos valos, nas paredes dos alpendres e nas casas, quizais por remedar as contornas do castro antigo que lle dou nome, ou por facer máis doados os ronceos dos carros das vacas, que en días coma estes do outono cargaban coas espigas da milleira. Pero tamén se fai visible esa presenza da curva no gran Hórreo do Arco, exemplar único en Galicia, nos cochos dos cans tamén redondeados das garneiras da eira ou na cabeceira deste sepulcro que agora comentamos. Atopámolo hai uns días, sen pensalo, entre postes da viña derrubados.
Pasamos a vida acarrexando pedras, movéndoas coma Sísifo, dun sitio para outro. As columnas da Rocha Branca ficaron encastradas nas vivendas da Arretén. Os sillares da Torre Moucha de Padrón serviron para asentar os formais da igrexa de Santiago. Co Castelo da Lúa de Rianxo ergueuse o Pazo de Martelo. Nós, cos ortostatos escachados do gran dolmen de Mós, fixemos un pendello. Coma outras moitas, esta sepultura foi durante centos de anos unha pía para abeberar as vacas. O pasado ven sendo un gran rebumbio de pedras.
Non son raras en Galicia as sepulturas antropomorfas. Temos en Iria un dos mellores exemplos nas laudas de estola de Santa María de Adina, deixadas da man de Deus. Pero máis raro é atopalas descontextualizadas coma esta nas aldeas, lonxe de igrexas, ermidas ou dos antigos lugares de culto. Unha vella tradición recolleita en varios textos do século XIX di que Xelmírez, o máis grande arcebispo de Galicia, naceu en Dodro ou en Laíño. Os de Catoira fixérono seu, simplemente porque seu pai, Xelmirio, foi gobernador das Torres de Oeste. Non sabemos con certeza onde veu ó mundo o prelado nin onde se enterrou, pero en todo caso non é de mortes coma esa das que queremos falar nestas liñas. Non da morte enfonchada das casulas, das mitras e dos báculos. Nin dos cabaleiros e señores de Rianxo que gobernaron estas terras, Paio e Sueiro Gomes de Soutomaior, descendentes de aquel outro Paio, que lle escribía versos ás flores briosas nos navíos, soterrados todos en xacigos de pedra labrada en San Domingos e San Francisco, en Pontevedra. Nin sequera, poño por caso, da morte de Mencía de Andrade, que tivo rendeiros nestes predios, enterrada na ábsida da catedral de Compostela, nunha das tombas máis fermosas, cun seu can de pedigree deitado ós pés, gardador de foros e alcabalas no outro mundo. Non. A que temos aquí é a morte humilde, despoxada de ouropeis, espida, interrogándonos desde a súa severidade pétrea. Un espello cóncavo de pedra no fondo do que tamén nos vemos.
Eu quero pensar que o sartego de Castro sexa o dunha muller que viviu e morreu entre nós. Imaxínoa, antes de que a súa cabeza repousara na friaxe do arco de ferradura de granito, una mañá de outono coma esta, abrindo a fiestra da súa casa cara o nacente desde o alto da aldea, coma se abrira as contraventás do Xardín das Delicias do Bosco. Na alba de Dodro e de Laíño. In tempore suevorum. Cando fose. O sol deita a primeira luz do mundo sobre as Brañas. Aínda as campás non se inventaran. En silencio.