As universidades buscan que se asuma a memoria histórica na provincia

joel gómez SANTIAGO / LA VOZ

SANTIAGO

Sandra Alonso

A súa investigación afianza actividades para o coñecemento da guerra de 1936

15 mares 2021 . Actualizado ás 05:00 h.

Un proxecto piloto na comarca de Barbanza, para sinalizar os lugares relacionados coa memoria histórica da guerra de 1936; ou unha exposición sobre as consecuencias dese acontecemento na provincia, semellante á titulada 80 anos. Santiago 1936, que desde o 2016 percorre varias localidades (a última, A Baña, o mes pasado) son iniciativas recentes do grupo de investigación Histagra, que dirixe o catedrático Lourenzo Fernández Prieto na Facultade de Historia da USC. A Cátedra de Memoria Historia da Universidade da Coruña, dirixida polo historiador Uxío Breogán Diéguez, promoveu un informe para a recuperación da Casa Cornide polo Concello coruñés, e mostra no Espazo Normal da universidade a exposición Galiza Mártir. Da queda do tempo republicano ao exilio. Son exemplos de como ambas as universidades estudan con métodos científicos e rigor os feitos, e intentan que se asuman e intégreos o coñecemento da sociedade actual.

«Antigos cárceres, ou campos de concentración, agora son estadios de fútbol ou teñen outros usos, e moita xente non saben do seu pasado. Queremos que recobren significado para as persoas de hoxe e para o futuro. É un traballo con moita potencialidade cultural, ao que lle queremos dar un sentido institucional. Aí poden encaixar o pazo de Meirás, por exemplo, e outros lugares», explica Antonio Míguez Macho, de Histagra. Destaca que esta iniciativa «conecta bastante ben co proxecto de lei de memoria democrática estatal, que está en trámite parlamentario e dedica moita importancia aos espazos». 

Reinterpretar e reconstruír

Fernández Prieto resalta que no 2006, cando iniciaron o proxecto Nomes e Voces, rendibilizaron o traballo das universidades en favor do coñecemento da memoria: «O primeiro que nos encomendaron foi un censo de vítimas; era significativo que naquela altura aínda non o houbese. Partimos de traballos previos, académicos e de asociacións e institucións que conformaban o movemento memorialístico, e até o 2012 traballaron no tema moitos investigadores. Houbo que contrastar moitos datos, e non foi fácil, porque pasaran 70 anos; houbo que reinterpretar anotacións, como as que había en rexistros civís, que indicaban hemorraxia cerebral e outras causas de morte de persoas fusiladas ou paseadas; houbo que reconstruír moito, indo aos rexistros civís de toda Galicia, a rexistros eclesiásticos, ou ler unhas 500.000 páxinas de causas militares que se conservan en Ferrol, nos arquivos do Arsenal e do cuartel de terra», di.

Histagra presentou o venres resultados do 2020 «e sempre está de algunha maneira a memoria histórica, aínda que os últimos anos non conseguimos o financiamento necesario para dar continuidade aos estudos como queríamos», resalta Gustavo Hervella.

A cátedra da Coruña empezou en xaneiro do 2019. Preocupáronse sobre todo de formar un equipo, con especialistas en historia, sociología, dereito, didáctica, literatura, archivística e outros campos: «É un espazo interdisciplinar de investigación que nos singulariza, e que conta tamén con investigadores asociados externos», afirma o seu director, Uxío Breogán Diéguez.

Resultados por concellos, publicacións e impacto exterior

O proxecto Nomes e Voces ofrece en Internet datos de procesos, condenas, feitos cos que se lles relaciona e outros de persoas da provincia. Achega entrevistas e documentos. Os municipios sobre os que ofrece máis resultados son 3.448 para Ferrol, 1.259 para A Coruña e 204 para Santiago. Ou 86 en Teo, 66 en Pobra do Caramiñal, 64 en Carballo, 60 en Narón, 44 en Rianxo, 30 en Betanzos, 25 en Ordes, 24 en Padrón, 23 en Ribeira e en Neda, 14 en Noia, 18 en Negreira, 12 en Brión, 10 en Fene e en Boiro, 7 en Santa Comba e en Mesía, 6 en Muros, 5 en Valdoviño, 4 en Arzúa, 3 en Vimianzo, ou 1 en Camariñas e en Outes, segundo unha consulta realizada antonte; e máis doutros. Son 15.000 nomes galegos, máis dun terzo da provincia coruñesa. Do cruzamento de informacións xorden 3.000 máis, a maiores de novos datos recompilados desde o 2012 e non incorporados aínda, di Gustavo Hervella.

Esta investigación impactou no exterior. Foi considerada modélica, mesmo nun traballo da ONU sobre a memoria histórica en España, no 2016. «Recentemente tivemos unha entrevista coa Secretaría de Estado de Memoria Democrática, que ve interesante recomendar ese modelo para ou resto de España», afirma Lourenzo Fernández Prieto. Insiste este profesor en que «moitas informacións transmitidas lestes anos falan de guerra fratricida, de loita entre irmáns e formulacións semellantes, e non foron así; houbo toda unha lóxica do terror ao servizo do golpe de estado».

Entre as publicacións destes anos, en Histagra salientan sobre todo o libro Golpistas e verdugos de 1936. Historia dun pasado incómodo, pola perspectiva utilizada, ao informar os vencedores da guerra. 

Raíces en 1900

A cátedra da Coruña organizou varios seminarios «onde analizamos ou tempo republicano e a represión franquista, e publicamos dous libros, onde participaron, entre outros, especialistas como Aurora Marco, Bernardo Máiz, a socióloga Montserrat Golías ou a xurista Sara Carou», afirma Uxío Breogán Diéguez.

Apunta a dificultade que supón a dispersión das fontes documentais, que atrasan as investigacións: «Ás veces hai documentos que están en casas particulares, e hai familias que colaboran ben, outras non», di. A pandemia do covid atrasou proxectos, e supuxo restricións no acceso a arquivos de institucións e entidades «algúns máis accesibles que outros. Ou militar de Ferrol, por exemplo, é de doado acceso e abre as portas con dilixencia cando se lle pide a documentación con antecedencia», sostén Diéguez.

A cátedra da Coruña traballa de forma prioritaria o período desde 1931 a 1975 «toda a Segunda República, ou franquismo e ou exilio. Aínda que para entender ben ese tempo hai que retroceder á ditadura de Primo de Rivera, mesmo a 1900, pois hai unha serie de sinerxías sen as que non compréndese a proclamación dá Segunda República e a reacción militar de 1936 ou vos apoios que tivo», manifesta.

Un estudo dos feitos nos municipios de Sar, Barbanza e Muros

Desde décadas antes de iniciarse a investigación sistemática do grupo Histagra, ou a máis recente da Cátedra de Memoria Histórica da Coruña, outros investigadores universitarios e non universitarios, e diversas entidades e institucións preocupáronse por recuperar, dar visibilidade e entender os acontecementos derivados da guerra de 1936. Xesús Costa Rodil, historiador e docente de Rianxo, refire en Do Sar a Monte Louro, libro editado pola Deputación, os feitos en 12 municipios das comarcas de Sar, Barbanza e Muros-Noia, entre 1936-1950. Xesús Santos e Xosé Comoxo colaboraron para preparar as súas 477 páxinas, pois o autor faleceu antes de que se presentase. Estuda formas de represión, consecuencias nos perdedores e as súas familias, delitos, depuración de empregados públicos, a resistencia armada, encarcerados e outros moitos datos, con numerosos nomes e datas e referencias moi precisas.

O testemuño dun exiliado nun campo de concentración

A editorial Alvarellos publicou en outubro Aramados. Os meus nove meses polos campos de concentración de Francia. É o relato da experiencia de Manuel García Gerpe, avogado, político, xornalista e escritor nado en Ordes o 29 de abril de 1908 e falecido no exilio, en Arxentina, en xullo de 1949. O libro publicouse, en castelán, en 1941 na editorial Celta de Buenos Aires, con ilustracións de Luís Seoane; e agora sae en versión galega, realizada por Miro Villar. Relata o período en campos de concentración franceses, tras pasar a ese país cando a República perdía a guerra. Un traballo no que o testemuño dialoga coa ficción en forma de relato e de tragicomedia teatral, como o propio autor a denomina, para ofrecer unha valiosa achega sobre aquela situación tan dramática, á que seguiu o exilio.