Da Lanzada a Bueu, o rastro pirata e corsario na ría de Pontevedra

A ría de Pontevedra foi, durante milenios, a autoestrada máis rápida para chegar a calquera sitio. Por mar viña o bo e tamén o malo. A comarca garda un pasado de piratas e corsarios, onde se mesturan os datos históricos e o folklore popular e para cuxo coñecemento propomos aquí unha ruta, un percorrido por algúns dos lugares e fitos máis relevantes daqueles días en que a navegación polas augas pontevedresas era á vez un risco e unha aventura.

O periplo empeza na Lanzada, na parroquia de Noalla, en Sanxenxo . Aquí atópase un dos lugares máis máxicos de Galicia, pero tamén un dos puntos de escala das rutas marítimas máis antigas. Abonda só con ver o xacemento arqueolóxico que data de varios séculos antes do Imperio Romano. Na Lanzada érguese unha torre da Idade Media que é todo o que queda dunha fortaleza de varias máis, que protexían este tramo da costa precisamente das incursións dos inimigos que chegaban por mar.

Ao fondo as illas de Ons e Onza conforman o decorado perfecto a este conxunto histórico e natural. Tamén serviron durante séculos de refuxio e agocho aos piratas e flotas inimigas que se ocultaban na súa cara occidental e aparecían coas velas despregadas en calquera momento ante a costa. Por iso Ons, despoboada na Idade Media, non volveu ter veciños de forma estable ata o século XIX.

Collan a PO-308 ata Portonovo. Se poden aparquen en fronte do miradoiro que enfila Caneliñas e a ría e suban cara á capela no cume. Alí, existe aínda hoxe a praza de Bellavista, onde existía un pequeno fortín que rodeaba a ladeira. Nese lugar, en 1622 os veciños de Portonovo plantáronlle cara a unha flota inimiga, turca ou berberisca, que intentou desembarcar na praia. Os portonoveses vencéronos

Non tiveron tanta sorte en Sanxenxo en 1589 . Nesa ocasión os barcos inimigos eran unha flota de pavillón inglés a cuxo mando se achaba Francis Drake, Sir para os británicos e ladrón para os españois. Drake paseouse pola ría atacando, entre outros lugares, a illa de Tambo, cuxo mosteiro saqueou e, incapaz de asaltar Pontevedra, fondeou fronte Silgar e as súas tropas pasaron un tempo na vila, non para facer turismo, senón para arramplar con todo o que puidesen levar. Na igrexa vella consérvanse os restos do incendio no retablo do século XVI que se redescubrió detrás das estruturas de madeira actuais.

Drake foi un nome temido, tanto que os veciños de Marín , vila que non se sabe se chegou a atacar ou non, baleiraron a súa igrexa de imaxes e cálices e leváronllo toda á torre do pazo de Cadro, en San Tomei, hoxe tristemente en estado ruinoso.

Desde Sanxenxo, a ruta continúa polo litoral de Poio con Tambo á nosa dereita. Este enclave era doado de atacar por calquera barco inimigo, porque non tiña defensas. Tras o saqueo de Drake non volveu ser habitada.

En Pontevedra , pouco queda do barrio da Moureira, a zona da cidade antiga onde vivían os mariñeiros e as xentes máis humildes. O pasado glorioso da cidade exhíbese na fachada de excelente fractura da hoxe basílica de Santa María, financiada polo gremio de mareantes, precisamente os que máis sufrían as incursións de barcos hostís. A principios do século XIX Pontevedra era coñecida como o fogar do pirata máis infame da época en España: Benito Soto. Pagou a súa sanguenta carreira en 1830 sendo executado en Xibraltar . Se caese en mans dos españois o seu destino tería sido o mesmo.

A seguinte etapa da ruta, tras pasar por Portocelo e Mogor, en cuxo litoral o folklore marinense di que se afundiu un barco pirata con tesouros, atopámonos co Museo Massó de Bueu . No seu interior custódiase unha machada e un coitelo para a abordaxe de barcos de mediados do século XIX. Tamén hai unha impresionante colección de maquetas de barcos, libros e instrumentos de navegación. É unha visita imprescindible.

A tradición viquinga nas Rías Baixas, os presos de Alxer e os corsarios de Aguete

Tres fitos históricos máis marcan o pasado violento do mar pontevedrés. Só a escasa distancia, en Catoira , atópanse as torres do Oeste que gardaron desde a Idade Media o paso de embarcacións ao río Ulla. Daquelas sanguinarias incursións das xentes do norte, os veciños conseguiron crear unha das festas modernas de maior arraigamento na provincia desde o século XX. O nome de viquingo ou dos homes do norte, que causaba pavor nos oídos dos galegos do Medievo, hoxe utilízase como un sinal de como cambiaron os tempos.

Moito máis esquecidos, talvez porque os seus ataques durante moitos séculos e enlutaron a moitas familias, son os ataques dos barcos piratas de Berbería, como se coñecía en tempos pasados aos países norteafricanos do Magreb, ou dos navíos turcos do Imperio Otomán. Están documentadas varias expedicións polo menos no século XVII. En Cangas , a desolación causada polos turcos conduciu á traxedia de María Soliño. En Marín os veciños enfrontáronse a un barco berberisco que perseguía a outro holandés que se internou na ría en procura de auxilio. Entre Ons e Cíes, en varias ocasións afundíronse barcos piratas e flotas inimigas. Máis triste era o destino dos pescadores galegos apresados por estes piratas e tratantes de escravos cando saían ao mar e collíanos. «Preso en Alxer» é o comentario de moitas partidas de defunción de veciños de Marín, nas actas dos libros parroquiais dos séculos XVII e XVIII.

Nesa época, o Goberno español chegou a sopesar un proxecto que hoxe nos parecería desatinado. Tratábase de facer un muro, con comportas para o paso só dos barcos amigos cara a Pontevedra. Estudouse facer ese muro ou dique entre Marín, Tambo e Poio. Non se chegou a executar por razóns obvias

Pola súa banda, os pontevedreses tamén atacaron aos seus inimigos no mar, co uso das patentes de corso, permisos do rei de España que autorizada aos particulares a armar barcos para atacar a buques de pavillón estranxeiro en guerra. O botín repartíanllo entre os particulares e o Goberno. Pontevedra foi sede de varias destas naves corsarias. Ao principio do século XIX, o corsario máis famoso da ría era Juan Gago de Mendoza, en Marín, que tiña no Chirleu, en Aguete , o seu fondeadero e desde onde atacaba mesmo aos ingleses nos portos do norte de Portugal.

 José Manuel Abel, historiador de Sanxenxo: «O maior botín que podía levar un pirata eran as campás»

Abel é un dos especialistas na historia de Sanxenxo, un dos municipios máis expostos da ría, e que pode servir de exemplo de como foi ese pasado.

-Diferencie entre un pirata, un corsario e un contrabandista.

-Pirata é un autónomo, vai pola súa propia conta e risco. Non ten bandeira. Sempre está fóra da Lei. Son apátridas e poden estar asaltan a un ou a outro, normalmente para gañar diñeiro. Vai ás súas expensas e a xogarse a vida. O corsario actúa cunha patente, é dicir, baixo un goberno. O contrabandista nin é unha cousa nin é outra. Pode dedicarse a unha das cousas ou á outra indistintamente, pero non é a súa principal fonte de ingresos, que é traer produtos doutros lugares sen pasar polos controis das xurisdicións respectivas.

-Cónstalle piratería por galegos na ría de Pontevedra?

-Eu creo que piratería non houbo. Creo que o que houbo é corso e contrabando.

-E os piratas estranxeiros, que buscaban nas Rías Baixas?

-Buscaban sobre todo veu e aceite, e as mercancías que se movían por aí. Levaban rápidos pequenos e rápidos, que non se podían enfrontar a un galeón. En cambio o corsario xa era outra cousa, xa viña cunhas naves de maior empaquetado e viña facer algunha razzia en nome do seu goberno. Drake, por exemplo, Que era un corsario ou un mariño dun país hostil? Aquí chamaríaselle un corsario, pero a diferenza era moi sutil.

-Parece claro que para os ingleses eran un Sir, pero para os españois pasou á conciencia colectiva como un pirata.

-Iso é a propaganda. Sería un pirata moi grande, porque viña con moitos barcos. Temos que pensar coa mentalidade daquela época e non coa de hoxe.

-E que se lle puido perder a Drake nunha ría como a de Pontevedra?

-O máis probable, facer augada.

-Ou sexa, tesouros ningún.

-Non, tesouros nada. Igual dábase unha volta para ver se pillaba algo porque sabía que nas igrexas había algo de prata, pero o que ocorre é que tamén era un elemento psicolóxico, porque a xente se escondía, ao non haber unha defensa. Non había unha tropa estable ou se a había era itinerante. O maior botín que podería coller eran as campás das igrexas, é dicir, o latón, o bronce, todo iso si que era importante porque se necesitaba para fundir para os barcos. E tamén podería levar como botín a comida. Outro caso eran os piratas que viñan do Magreb, era outro xeito.

-Drake en Sanxenxo que fixo?

-Aquí o que fixo foi desembarcar, arrasar e marchar. E talvez tampouco arrasar moito. Prendeu lume, si, abaixo, no pobo, pero tamén puido ser por algún espontáneo do grupo que viña con el. Non creo que nin el desembarcaría persoalmente. Estamos a falar dunha armada que viña xa medio estragada da Coruña e que tiñan que xustificarse dalgún xeito ao regresar a Inglaterra. A xente en canto víao, íase monte arriba e a esconder o que podía ser dalgún valor. Podería levar algún gando, algunha cousa e talvez como vinganza pegar lume.

-A piratería de Berbería, como o ataque a Portonovo de 1622?

-Eses xa viñan polo que puiden consultar no libro da parroquia de Nantes fálase de redención de cativos. Eu creo que viñan sobre todo a buscar escravos. Ocorre que corrían o risco de quedar escravos eles tamén aquí. De feito iso dábase. Cando se afundía barco procedente do norte de África por aquí íanos a buscar a Ons e levábanos a vender a Pontevedra. Iso era mutuo porque había que facer trocos. Os de Berbería viñan buscando sobre todo xente.

-Viquingos?

-Iso xa non o sei, non consta documentación de ataques viquingos en Sanxenxo, porque a vila non existía como tal e esta é a zona xeográfica que coñezo máis. Existía a torre da Lanzada, que parece ser que era parte dun sistema defensivo que podía ser contra viquingos ou contra calquera ataque externo. Quedounos a referencia dos viquingos, polo de Catoira, e logo veñen os normandos que son o mesmo. Está todo moi mesturado todo. Sabemos que hai unha realidade que vivimos en Galicia, pero pór viquingos en todas partes pois non. Non lles era rendible facelo por todas partes porque viñan cunha idea clara. Parece ser que nunha época viñeron mesmo coa idea de establecer un reino viquingo en Galicia, pero non teño documentación sobre ataques viquingos sobre a costa de Sanxenxo.

---

---

---