O tesouro lingüístico da Raia que se mergulla nos anos do contrabando
Investigadores do proxecto Frontespo analizan a variedade de vocabulario existente nos bordos xeográficos con Portugal
Xornalista en La Voz de Carballo. Podes contarme a túa historia ou suxerirme unha a través deste mail: pablo.varela\
En Santiago de Rubiás, un pequeno pobo do concello ourensán de Calvos de Randín, o xamón tamén é presunto, a navalla pode ser unha faca e o tenedor un garfo. É a herdanza lingüística de anos e anos de contacto entre galegos e portugueses na Raia Seca. A ambos os dous lados da fronteira, o vocabulario dos veciños mestúrase e afloran os matices, tamén as variacións da linguaxe. «Pero aquí todos nos entendemos», apunta Francisco Rodríguez, residente en Rubiás.
No ano 2016, Francisco e Dolores González, a súa muller, foron entrevistados por investigadores do proxecto Frontespo, coordinado polo profesor pontevedrés Xosé Afonso Álvarez, da Universidade de Alcalá, e que analiza a diversidade léxica nos bordos xeográficos co país luso. Desde o estuario do río Miño ata o termo do Guadiana, na localidade onubense de Ayamonte, documentaron centos de horas de gravacións, un patrimonio imperecedero que toca de preto a poboacións como Arbo, en Pontevedra, ou Castromil, cun pé no concello ourensán da Mezquita e o outro no zamorano de Hermisende.
«No que poderíamos definir como unha fase piloto, do ano 2015 ó 2017, tivemos financiamento do Goberno e dividimos os 1.200 quilómetros da Raia en dez áreas, collendo catro ou cinco localidades en cada unha delas, buscando sempre un equilibrio entre España e Portugal», detalla Álvarez. A idea principal do proxecto é analizar o estadio lingüístico actual destes territorios. «E iso ten unha posible explotación complementaria, un aproveitamento secundario», agrega Álvarez.
O que rompeu Schengen
En Calvos de Randín, a historia dos anos do contrabando segue moi viva. David Rodríguez, investigador oriúndo de Redes (A Coruña), percorreu a zona durante a primeira fase do proxecto entrevistando precisamente a veciños como Francisco e Dolores , herdeiros de palabras que afloraban en anos de incursións entre ambos os países.
«Nestes ámbitos rurais, as variacións léxicas son prolíficas. A Raia xeopolítica non é necesariamente lingüística, porque hai fenómenos que ían máis alá dunha liña fronteiriza. Co proxecto buscamos demostrar que hai trazos fonéticos que van dun lado a outro», razoa Rodríguez. O paradoxo é que foi a posta en marcha do espazo Schengen, coa apertura de fronteiras, o que trastornou esta dinámica. «O que che din algúns veciños é que acabou ca tipoloxía de negocio que había nestas zonas, e empobrecéronse», indica. É dicir, que a fronteira, para algunhas cousas, é máis fronteira que antes.
Francisco sorrí ao lembrar que, outrora, había xornadas nas que se pasaban o día enteiro cos seus veciños portugueses, na montaña. Os investigadores de Frontespo determinaron o estudo de áreas que se penetran 15 quilómetros ao interior de cada país desde o bordo, un auténtico mapa de xergas e acentos que fala da realidade da Raia: para quen habitan alí, falar de límites xeográficos é pouco máis que unha anécdota. «Aquí fálase un galego distinto, un castelán distinto e un portugués distinto», incide Francisco, que alude ao caso de Turei -a poboación de Tourém, en Portugal, a escasos minutos de Calvos de Randín-: «Falan o castelán coma nós, pero o seu acento portugués é moito máis marcado. E se te achegas de Braga para abaixo igual xa non entendes todo», explica.
Xosé Afonso Álvarez razoa que a heteroxeneidade do vocabulario nas zonas da Raia responde ás idas e vindas constantes pola amizade de veciños, os anos do estraperlo e tamén as romarías. «Hai cuestións específicas de cada localidade», apunta. Pero o problema está, como case sempre, na substitución xeracional. «Os rapaces máis novos xa non están tanto con isto», di Dolores , sorrindo.
Os municipios ourensáns da Gudiña e A Mezquita serán analizados na segunda rolda do proxecto, este verán
A idea dos investigadores de Frontespo é, aos poucos, ir completando zonas da fronteira que aínda están por explorar. A pandemia de coronavirus freou a folla de ruta prevista para a segunda rolda do proxecto, que contempla novas mostras persoais en concellos como A Gudiña e A Mezquita, ambos os ao sueste da provincia de Ourense. «Se os pronósticos epidemiolóxicos son favorables, a idea é facelo no verán deste ano. A grandes rasgos, o que buscamos é unha análise exhaustiva dos territorios da Raia, e tocar o maior número de poboacións posibles dentro desa franxa», profunda Xosé Afonso Álvarez. O obxectivo é ir bordeando a liña fronteiriza pola contorna de Zamora e Bragança, indo a núcleos moi concretos con máis intensidade.
Xa durante os meses de agosto e setembro do ano pasado, cando a segunda onda da pandemia aínda non se fixo palpable no país, Álvarez e os seus colaboradores traballaron en áreas de Estremadura como Olivenza (Badaxoz) e Cedillo (Cáceres). «Falamos case que de territorios lusófonos que están xeográficamente en España. E nós non imos traballar no referente a temas etnográficos ou históricos, pero entendemos que é moi relevante seguir facendo pesquisas», estima este profesor galego da Universidade de Alcalá.
Que estar fronte a fronte ante os veciños, e non a distancia, é a única vía factible para rexistrar o máximo posible do seu vocabulario, ten a súa lóxica. «Para nós, documentar a realidade lingüística destes territorios vai ligado a coñecer como era, e é, o día a día dos veciños. E o que nos interesa é ter unha conversa relaxada, máis ou menos libre. Que o veciño esqueza que está nunha entrevista para dar un rexistro de tipo oral», razoa.