Vivía eu entón no estranxeiro. Tiña a televisión posta na CNN, sen son. O rótulo na pantalla dicía unicamente «Vertido de petróleo», pero abondoume a imaxe da costa durante tres segundos para saber que era Galicia. E produciume nostalxia. Xa sei que é estraño isto de que o Prestige inspire morriña; pero foi así realmente como me decatei daquel desastre: intuíndo a paisaxe.
A miña irmá Clara María contoume unha vez unha experiencia parecida. Estaba no cine vendo unha película de Polanski que transcorría en Chile , e cando saíu unha imaxe na que só se vía unha onda golpeando unha roca, sen ningunha outra cousa que puidese resultar recoñecible, murmurou: «Mera». Non era a Mera da Coruña, pero case. A escena habíase rodado un pouco máis ao norte, en Valdoviño, aínda que iso ela non o sabía.
O interesante para min é que neste caso os produtores da película de Polanski fixeran ben o seu traballo. Anos despois, voando de Porto Montt a Punta Arenas, tiven a oportunidade de divisar esa parte de Chile na que se desenvolvía a trama, e, efectivamente, é moi parecida á costa galega. Ata o punto de que existe nesa zona unha rexión que se coñece como «a Galicia chilena» porque aos seus descubridores españois pareceulles que a súa paisaxe era moi similar ao de Galicia.
Moi similar, pero non idéntico. Esa é a cuestión. Os fiordos chilenos parécense superficialmente ás rías galegas, pero son moi distintos. As nosas rías son vales creados polos ríos ao encaixarse no relevo levantado polos movementos da cortiza terrestre. Os fiordos chilenos, en cambio, foron escavados polos glaciares e logo invadidos polo mar. É por isto que os vales das rías teñen forma de «V», mentres que os vales esculpidos polo xeo nos fiordos presentan unha característica forma de «Ou», que é a que deixa o xeo ao desprazarse por eles. Mesmo cando os cantís teñen formas relativamente semellantes nun lugar e no outro, as rocas que os compoñen tamén son diferentes -paleozoicas no caso de Galicia, xeralmente mesozoicas no de Chile-, como tamén é lixeiramente diferente a vexetación.
Pero o feito é que a miña irmá non necesitou facer esta clase de observacións tan detalladas; recoñeceu a paisaxe de Galicia sen saber por que, como nunha epifanía. Os románticos dicían que a paisaxe ten un espírito, e é certo. «Quen mordeu a terra -dicía simbólicamente Paul Claudel-, conservará o seu sabor entre os dentes». Hai algo atávico na paisaxe que un coñece de neno. É algo que vai máis aló da familiaridade, e que forma, claramente, parte do instinto. A paisaxe é algo tan complexo, tan cheo de matices e de trazos que non se dan nunca na mesma combinación, que deseguido percibimos se é exactamente o que temos na memoria ou hai algo nel que non cortello.
Hai psicólogos que creen que esta é a razón do éxito dos documentais da natureza que transcorren na sabana africana. Foi alí onde evolucionou o ser humano e, segundo a teoría, no fondo da nosa consciencia talvez conservemos o recordo lejanísimo desa paisaxe. Nunca mo pareceu; talvez porque eu, como tanta xente, utilizo os documentais de animais como son de fondo para durmir a sesta. Pero onte espertoume do soño o ruxido dun león. E, por un brevísimo instante, ao abrir os ollos, na duermevela, cruzoume a mente un pensamento que logo quedou comigo no soño, como unha revelación: «Eu coñezo ese lugar e oín antes ese ruxido».
?