Pode haber quen pense que este desastre non podía sequera imaxinarse. Non é así. Era previsible e de feito previuse. Hai anos (e cada ano), desde que apareceu a gripe aviaria en 2005, que unidades moi solventes de intelixencia epidemiolóxica viñan avisando. Marc Lipsitch, profesor de epidemioloxía en Harvard sinalaba, nun estudo en 2015, a presenza dun coronavirus presente en murciélagos en China (similar ao SARS) con risco de saltar a humanos e con potencial de causar unha pandemia. O estudo anticipaba un proceso con elevada morbi-mortalidade, grave afectación da economía e escasa capacidade de resposta por esgotamento de recursos. Nun artigo publicado na revista Político en 2017 afirmábase que unha gran crise sanitaria global era unha cuestión de «cando» e non de «se».
Xa que logo, esta pandemia non é en absoluto unha anomalía. As enfermidades infecciosas emerxen máis rápido que nunca na historia. Entre 1980 e 2013 o número de episodios epidémicos anuais pasou de menos de 1.000 a máis de 3.000 con presenza progresiva de zoonosis. As grandes concentracións humanas, a mobilidade, a globalización, o cambio climático, son algunhas das razóns deste incremento. Pero os programas de control sanitario non se adecuaron a estas circunstancias.
A esta pandemia aínda queda percorrido. A próxima é cuestión de tempo. Xa vimos o vulnerables que somos. Púxose en evidencia a fraxilidade da economía, a preparación dos sistemas sanitarios e a falta de investimento en saúde pública. Agora tocouse a rebato e xorden, ás veces ordenada e outras desordenadamente, iniciativas por todas as partes. Fondos específicos para proxectos de investigación, ensaios clínicos con moléculas coñecidas, transfusións de plasma, inmunomodulación, desenvolvemento de novas terapias incluídas vacinas. A sociedade enteira está hiperactiva estes días.
Cando a curva se aplane, existe o risco real de volver á miopía e o cortoplacismo. Diminuirá o interese. Os recursos se evaporarán. As prioridades serán outras. E a saúde pública non disporá dos medios necesarios para responder ante unha nova crise, que sucederá máis pronto que tarde. É unha inxenuidade confiar en que este paradigma cambie espontaneamente. É evidente que non o fará se non hai unha esixencia social explícita. Unha esixencia para ter sistemas máis fortes de saúde pública que detecten a tempo as ameazas e poidan contelas, dispondo de protocolos baseados nunha evidencia da que xa se dispón. Para financiar de xeito sostido no tempo —e non conxuntural— a I+D no noso país. Para ter dispoñible unha capacidade produtiva propia dos recursos necesarios. Para dispor dunha organización sanitaria áxil que responda á urxencia sen sufrir baixas nin desatender a pacientes con outras enfermidades. E, por suposto, para protexer, en tempo e forma, aos máis vulnerables. A próxima pandemia cos seus enormes custos asociados non é unha posibilidade, senón unha certeza. A prevención é infinitamente máis barata. Esta é outra certeza.