Un tempo de duración inusitada de poder persoal, de sistema monocrático, de poder absoluto, non abondou para borrar un impulso relacionado cunha tradición evidente: a do paralelismo expresivo entre a evolución política española e a xeral europea continental. Poderían resumirse as grandes correntes que condicionaron o desenvolvemento e a organización da estrutura política constitucional española nas dúas últimas centurias en tres correntes, cada unha das cales se orienta cara a tipos constitucionais, ideais, criptoconstitucionales, ou cara a pactos constitucionais. Atópanse no primeiro caso as «Constitucións programáticas», tentativas constitucionais que intentaron actualizar, dinamizar e modernizar a sociedade ao mesmo tempo que variaban en profundidade o sistema de poderes públicos do Estado. En España tres modelos exemplares foron a Constitución de Cádiz de 1812; a de 1889 e a republicana de 1931.
Outra corrente é resueltamente contraria ao espírito do constitucionalismo, a que corresponde aos réximes totalitarios, que se nutren no rexeitamento da división de poderes e exclúen o control popular dos gobernantes. Mal chamados constitucionais, como o Estatuto de Bayona de 1808.
Unha terceira corrente marca con selo característico a casuística máis propia e orixinal da historia constitucional española e corresponde aos pactos ou transaccións de ampla converxencia doutrinal e política expresada nun texto constitucional, todos estes concibidos en períodos de crise, e que coinciden coa saída, curta ou longa, dun intenso período de guerra civil, como as Constitucións pactadas de 1837 e 1876.
A Constitución de 1978 é un punto de converxencia histórica que ten como base e sustentáculo o compromiso de forzas políticas, designadas libremente polo pobo español nas eleccións pluralistas de 1977. As forzas políticas, primeiro con anterioridade a 1975, empurrando a evolución; máis tarde elixidas a través de representantes nas Cortes de 1977, decidiron, con gran ponderación, unha transacción histórica. En lugar de deixarse arrastrar a confrontacións domésticas ou secundarias sobre cuestións electoralistas ou cuantitativas sobre votos e escanos, ou pola dificultade de establecer máis ou menos débiles maiorías parlamentarías, o texto constitucional de 1978 é o resultado dun pacto parlamentario, reflexo das forzas políticas que representaban, con maioría cualificadísima, case esmagadora, o arco real do país.
Discutiuse o recoñecemento semántico de nacionalidades e rexións, que a moitos lles pareceu difícil de deslindar e aínda aos constituíntes acharon dificultades na súa definición. Pode admitirse que isto sexa cuestión de detalle, porque en España hoxe se chama nacionalismo ao que antes se chamaba regionalismo en moitos casos.
É un índice importante na valoración da Constitución de 1978 o de considerar que nunca se logrou un nivel tan alto de lexitimidade popular, podendo afirmarse que o 80 % do corpo electoral, elixiu representantes que á súa vez en máis dun 90 % apoiou o texto.
A Constitución foi produto dunha transacción política que recibiu o nome de «consenso». A circunstancia decidiu ás forzas políticas a unha aceptación e modernización das tradicións políticas e xurídicas. A Constitución chegou a un réxime político capaz de manter e innovar no «xusto medio». Un novo doctrinarismo que habería de ser ao mesmo tempo ideolóxico, político, xurídico e institucional: de pragmatismo máis ben no sentido anglosaxón da expresión que no do espírito latino.
Dous alicerces para sustentar o novo réxime constitucional e consolidalo son a Coroa e as Cortes. Desde o punto de vista formal a Constitución de 1978 é un texto case demasiado amplo, o segundo en amplitude na nosa historia. Talvez puidese ter ocupado menos extensión formal e é posible que conteña preceptos reiterativos especialmente no seu Título VIII. Pasouse a un doctrinarismo propio dos tempos no continente europeo da segunda postguerra mundial. As constitucións europeas posteriores a 1945 foron froito de pactos en difíciles momentos. Francia en 1946, revisión en 1958; Italia, en 1947-1948; Alemaña, en 1949, etcétera. Unha zona media foi así acadada durante este período desexoso de incorporar e manter toda a tradición pluralista liberal e democrática.
O constitucionalismo liberal democrático e social intentou asimilalo a Constitución española de 1931, pero frustrouse prematuramente pola incidencia de coñecidas circunstancias internas e externas, como o foi noutro contexto a República de Weimar.
A Constitución de 1978 renova xa que logo, cunha tradición interrompida a da súa propia significativa posición liberal coa vocación democrática e social interrompida en 1939 e nunca perdida, segundo demostrouno a vontade popular expresada nas eleccións xerais de 1977. A nosa Constitución de 1978 trata de superar tamén todo antagonismo do Dereito Político español co Dereito europeo permanente, adaptándose aos imperativos do Estado e da sociedade democrática do noso tempo.