Desenvolvemento e crecemento do PIB

Julio G. Sequeiros CATEDRÁTICO DE ESTRUTURA ECONÓMICA DA UDC

MERCADOS

PACO RODRÍGUEZ

A decisión do Goberno de Nova Zelandia de afastarse dos resultados que sinala o produto interior bruto como elemento central para determinar a saúde da súa economía volveu a pór de actualidade a polémica que rodea a este indicador como unidade de medida do benestar real dunha sociedade ou país. Distinguir entre desenvolvemento e crecemento do PIB, como propuña José Luis Sampedro, pode ser de gran utilidade para acoutar esta controversia e utilizar con bo criterio a información dispoñible.

09 jun 2019 . Actualizado ás 05:13 h.

Recentemente revitalizouse unha polémica moi interesante sobre se o produto interior bruto (PIB) é unha boa medida para calibrar o benestar real dunha sociedade. Unha discusión xa moi antiga. Recordo, hai xa uns anos, cando José Luis Sampedro nos dicía que os accidentes de tráfico facían aumentar o PIB. E tiña razón. As pezas novas, os recambios, as reparacións... todo iso forma parte do PIB dese país nese ano. Eu quixese abordar este tema desde unha reflexión previa. Cada instrumento ten a súa función. Un desaparafusador vale para o que vale, pero é inútil se o que queremos é afrouxar unha porca. Para isto último, necesitamos unha chave inglesa. As dúas ferramentas son igual de válidas, pero cada unha ten a súa función.

O concepto de PIB recolle o valor da produción de bens e servizos finais nun país para un ano dado. E o como creza esta cantidade fronte ao ano anterior, é a taxa de crecemento dunha economía. Cando esta taxa é negativa, dicimos que a economía está en crise porque nese exercicio se produciu menos que no anterior. A economía española tivo crise recorrente, como a práctica totalidade das economías occidentais. A máis recente, e a máis profunda, a do 2008. A inmediatamente anterior foi no bienio 1993 e 1994, que, en comparación coa crise actual, non pasou de ser un simple catarro. No gráfico adxunto recollemos a evolución do PIB español desde 1993 ata a actualidade. E apréciase como, entre 1993 e o 2008, multiplicouse por 1,7 tras 15 anos de crecemento sostido. Sesenta trimestres consecutivos. Algo espectacular.

Lamentablemente, a gráfica revela tamén como, a partir do 2008, o PIB español diminúe ata o 2013, esfumándose un 10 % do producido cinco anos antes. Despois da gran recesión, o crecemento recupérase acadando os niveis do 2008 no 2017, mantendo o seu vigor ata a actualidade, cando producimos xa un 5 % máis que antes da crise.

No gráfico figura tamén a evolución do emprego nese período. Concretamente, a poboación ocupada (postos de traballo equivalentes a tempo completo). Quixese destacar como na fase de expansión o emprego multiplícase por 1,6 (o PIB o fixera un 1,7) e despois do 2008 o emprego mingua nun 20 %, mentres o PIB o facía soamente nun 10 %. Isto fainos pensar que o desemprego se nutriu dos traballadores coas produtividades máis baixas que había no conxunto do sistema. Volveremos sobre isto.

O gráfico sinala tamén como o nivel de emprego que existía no 2008 aínda non se recuperou: hoxe producimos máis que entón, pero cun nivel de emprego menor. Este trazo da economía española repítese en calquera outro país. Despois dunha crise, a produción recupérase bastante antes do que o fai o emprego. O particular do caso español é a diferenza temporal entre ambos os fenómenos: o PIB do 2008 recuperouse no 2017 (case unha década despois), mentres que o emprego que tiñamos no 2008 tardaremos ata o 2026 en recuperalo (case dúas décadas).

Factor traballo

O cociente entre a produción e o emprego dános a produción por ocupado, isto é, a produtividade aparente do factor traballo. O gráfico recolle a evolución da produtividade desde 1993 ata o primeiro trimestre do 2019. Se a analizamos ao detalle, observaremos como a produtividade crece nas épocas de crise e mantense bastante estable nas fases de expansión. En efecto, entre 1993 e 1995 a produtividade crece a un ritmo do 2 % anual e, a partir de aí, estabilízase ata o 2008. Entre este ano e o 2014 volve crecer de forma moi destacada: un 13 %, que equivale a outro 2 % anual. Despois do 2014, a produtividade segue estancada nos valores obtidos naquel exercicio.

Lendo así a información anterior, podemos extraer algunhas observacións. A fase de expansión que vai desde 1993 ao 2008 na cal a produción se multiplica por 1,7 debeuse, basicamente, á expansión do emprego, que se multiplicou por 1,6 nese mesmo período. A produtividade por ocupado non chegou a crecer un 2 % neses 15 anos consecutivos. En termos coloquiais, produciuse máis porque había máis xente traballando. E desde o 2014 á actualidade, este fenómeno repítese: a produción crece na mesma medida na que se xeran novas ocupacións, cunha produtividade case constante.

Unha segunda observación ten que ver co papel da crise e a destrución creadora da que nos falaba J. A. Schumpeter. O gráfico móstranos como nos períodos de crise a produtividade aumenta basicamente pola vía da destrución de emprego. É máis, na crise o emprego redúcese a un ritmo maior que a produción: por iso o cociente aumenta. Son os traballadores menos produtivos os primeiros en ser despedidos (e os últimos en ser contratados).

O comportamento da produtividade en España está relacionado coa composición sectorial da produción, co nivel educativo dos traballadores, co tamaño das empresas, coa capitalización das unidades de produción, etc. Unha análise ao detalle que deixaremos para outro momento. O que si pode ser relevante é unha cuestión metodológica. O PIB que se reflicte no gráfico está medido a prezos constantes do 2010, último ano basee sobre o que traballa o INE. Recolle o crecemento das cantidades a prezo fixo. Pero estas cantidades en moitos produtos non son comparables. As de pataca si o son, pero o número de terminais telefónicas ou o número de automóbiles expoñen xa dificultades. O PIB podería estar infravalorado xa que, para moitos produtos, a complexidade que teñen no 2019 é moi superior á que tiñan no 2010. Aquí poderiamos ter uns incrementos na produtividade que poderían estar latentes ou ocultos nas estatísticas.

Crecemento e desenvolvemento

Volvamos a J. L. Sampedro. Á parte dun novelista excepcional, foi o economista que introduciu en España a distinción entre crecemento e desenvolvemento alá a principios dos anos setenta. A diferenza está en que o crecemento recolle soamente os elementos cuantitativos da produción dun país, mentres que o concepto de desenvolvemento anexa aspectos que teñen que ver con como se distribúe ese PIB entre as poboacións, a saúde das institucións colectivas, as posibilidades de acceso á vivenda, á educación e á sanidade, a propia esperanza de vida... O concepto de desenvolvemento abarcaría ao de crecemento, engadíndolle a maiores elementos que revelarían o benestar colectivo da sociedade.

Se medir o crecemento non está exento de complexidades, ao medir o desenvolvemento sumamos bastantes problemas máis. Ponderar a desigualdade na obtención de rendas, as asimetrías entre sexos, ou por idades, ou por credos, ou por razas, ante o acceso aos empregos, á vivenda ou aos servizos públicos. Avaliar e medir as disparidades no alongamento da esperanza de vida... A pesar de todas estas dificultades, algunhas institucións están a traballar en indicadores de desenvolvemento que resultan moi interesantes: o Better Life Index construído pola OCDE ou os esforzos do Goberno de Nova Zelandia modificando os seus orzamentos para afastarse do PIB e aproximarse a medidores do benestar real da poboación. En definitiva, intentar captar e medir unha complexidade social crecente.