Máis da metade dos municipios españois están en risco de extinción demográfica a medio prazo; o sentimento de identidade e pertenza converte as fusións nunha excepción
17 jun 2018 . Actualizado ás 14:34 h.Cando o Goberno de Rajoy aprobou no 2013 a lei de racionalización e sustentabilidade da Administración local, pensouse que existía un risco de que se promovese por decreto a fusión de municipios, como unha medida de aforro que algúns expertos cuestionan. Naquel momento, a Confederación Estatal de Asociacións Veciñais elaborou un manifesto preventivo no que se criticaba o eventual fomento da fusión de municipios «sen ter criterios de identidade, senón económicos, e sen ter en conta a vontade da veciñanza que os habita».
O debate sobre a planta municipal española, que conta cun número de entidades locais moi superior á media europea, segue estando na axenda, aínda que talvez non do xeito perentorio coa que entrou no debate político da man da crise económica. A propia realidade demográfica do país está, aos poucos, condicionando o futuro duns municipios que quedan sen xente, apenas teñen servizos e mantéñense á marxe dos grandes cambios económicos e tecnolóxicos do país.
Un recente informe da Federación Española de Municipios e Provincias (FEMP) sobre o problema demográfico que atenaza ao sistema municipal español, cuxo orixe se sitúa no primeiro terzo do século XIX, adiantaba un futuro infausto. Uns 4.000 municipios, máis da metade dos que hai en todo o Estado, «atópanse actualmente nun risco máis ou menos severo de extinción a medio ou longo prazo». Pondo a lupa sobre o problema, no 2000 había 928 concellos con menos de 100 habitantes. Agora son máis de 1.300. Que pasará con estes municipios que van acabar despoboados? Serán absorbidos polos concellos circundantes? Simplemente desaparecerán sen deixar rastro? Ou se manterán ata que se vaia o último veciño?
Mentres isto sucede -só o 3,15 % da poboación vive no 61 % dos municipios-, organismos colexiados como a FEMP reclaman políticas de dinamización do medio rural, onde en boa medida residen as esencias das distintas culturas españolas e que corren o risco de extinguirse. «É unha cuestión de Estado, un problema de primeira orde», aseguran.
«A verdade é que non teño unha solución para o problema do despoboamento nas zonas rurais», asegura Alfredo García, alcalde socialista do Barco de Valdeorras e presidente da Federación Galega de Municipios (Fegamp). «E intentei múltiples iniciativas nas aldeas, pero con efectos moi escasos», admite. «E efectivamente, se non hai poboación non hai municipios». García cre que a diferenza en número e calidade de servizos entre a cidade e o campo segue impulsando esta emigración interior cara ás cidades e as súas áreas metropolitanas. Pero tamén matiza que a situación en Galicia é diferente. «Aquí temos 313 concellos e só na provincia de Burgos hai máis de 400, e moitos deles con menos de 1.000 habitantes, algo que tampouco sucede aquí. O minifundismo é maior noutras comunidades», explica.
Os datos dan a razón a Alfredo García. En Galicia apenas hai municipios con menos de 1.000 habitantes nas provincias da Coruña, Lugo e Pontevedra . En Ourense supoñen o 26 % do total, nada que ver con provincias como Salamanca, Ávila, Teruel, Zamora ou Burgos, todas por amais do 90 %.
Así, a fenda entre a España rural e a urbana cada vez é maior, tamén na representación política. Os novos partidos -Cidadáns e Podemos- fanse fortes nos ámbitos urbanos, mentres que nos pobos e vilas medias aínda reina o bipartidismo, ás veces aderezado con clientelismo. Un estudo do Colexio de Economistas sobre o futuro dos municipios, con valiosas achegas dos profesores de Facenda Pública galegos Luis Caramés Viéitez e María Cadaval Sampedro, realizaba esta interesante reflexión sobre o arraigamento do municipio no subconsciente colectivo e o perigo de recetar a fusión sen ter en conta esta realidade. «Ignorar a ancoraxe do tecido local na tradición está fóra de propósito. E así sucede cando de xeito farto superficial afírmase, nun ton relativamente dogmático, que o redimensionamiento dos entes locais pola vía de fusión é imprescindible. Trátase, en definitiva, do erro de asumir unha concepción simple e ahistórica do problema». Un parágrafo que é un verdadeiro manifesto para empezar a falar da planta municipal española.
Parcelación excesiva
Neste contexto de deriva cara á extinción, o Colexio de Economistas alerta no seu informe dunha parcelación institucional «que se antolla excesiva e cara», pero que sobrevive precisamente pola forza que ten o «apego de identidade» dos veciños cos seus municipios, o que descartaría en principio unha reforma vertical e radical da planta municipal, polo seu elevado custo social e político. Só as políticas de mutuo acordo parecen ser as óptimas ante esta situación, talvez propiciadas desde o poder autonómico, como sucedeu cos procesos de fusión que se deron en Galicia nos últimos anos, os únicos deste tipo que se deron en España. De feito, o trámite contrario é máis común, pois agora hai un centenar de municipios máis que nas primeiras eleccións municipais da democracia, en 1979.
Segundo o ditame dos economistas españois, o debate sobre a redución do número de municipios que propiciou a crise económica afogou tamén o que se bautizou como «segunda descentralización», con graves problemas de financiamento e discrepancias de fondo sobre a prestación de servizos, pois os concellos asumen moitas competencias das que as comunidades autónomas se desentienden, ou porque a proximidade é o mellor ecosistema para aplicar certas políticas.
Consorcios
Talvez a opción intermedia sexan os instrumentos de colaboración entre municipios. Aínda que pareza incrible, o modelo inicialmente máis estendido en España, a mancomunidade, naceu grazas a unha lei aprobada nada menos que en 1870, e en todo este tempo serviron, con resultados desiguais -máis negativos que positivos-, para paliar as dificultades dos municipios máis pequenos á hora de prestar determinados servizos, como a recollida de residuos, depuración de augas residuais... É dicir, os servizos que esixen infraestruturas máis caras que os concellos máis pequenos non poden permitirse. Alfredo García, desde a súa posición como presidente da Fegamp, cre que o ideal «é fortalecer as estruturas comarcais e os consorcios de servizos».
Como o ven os expertos en poboación e territorio? Carlos Ferrás Sexto, profesor de Xeografía Humana da USC, ten claro que é necesaria unha reforma profunda. «É preciso simplificar, jerarquizar e organizar un mapa político administrativo que en España non cambiou en dous séculos. Por exemplo, Portugal ten máis de 10 millóns de habitantes, 90.000 quilómetros cadrados de extensión e 308 municipios sen nada semellante a deputacións. En Galicia temos 2,7 millóns de habitantes, 30.000 quilómetros cadrados e 313 municipios con 4 deputacións provinciais».
A Unión Europea recomenda municipios con máis de 10.000 habitantes. «Non podemos ter 1.200 municipios con menos de 100 habitantes e non ten sentido conservar unha estrutura creada nunha sociedade rural tradicional como era a española no século XIX», explica Ferrás Sexto, que defende unha reorganización municipal «en clave urbana». «É preciso promover a concentración demográfica a partir das cidades e vilas, cabeceiras de comarca que agrupen municipios rurais. É preciso promover centralidades en todo o territorio potenciando cidades capaces de prestar servizos públicos ben desenvolvidos e organizados», engade.