Do aparentemente inexplicable ao xocoso, o nomenclátor de Galicia é único pola súa riqueza
28 may 2022 . Actualizado ás 18:59 h.Auga e posesión, esas son as claves de que os galegos vivamos no territorio máis rico e diverso en toponimia, como mínimo, de toda España. A auga permitiu desde tempos inmemoriais que os moradores de Galicia puidesen construír a súa casa practicamente en calquera parte e, derivado desa posibilidade, reforzasen o sentido da posesión pondo nome a cada leira. «O que ten nome ten dono», lembra o polígrafo Fernando Cabeza Quiles, estudioso e coleccionista da toponimia galega.
E cando hai abundancia adoita haber diversidade. O Nomenclátor de Galicia ten absolutamente de todo. O topónimo máis popular é Igrexa. Hai 448 lugares en Galicia con ese nome só ou composto. E o latín é a lingua máis influente nas raíces toponímicas, antes das germánicas e das celtas. A orixe de cada un xa é outro cantar. É doado imaxinar unha historia pola que un lugar acabe chamándose Paidavella (Xermade) ou Mullerboa (Campo Lameiro), pero, como explicar que en Boiro ou en Cabana de Bergantiños haxa un lugar que se chama Exipto? «É unha advocación mariana», responde Cabeza Quiles. Refírese á Virxe na súa fuxida a Exipto, recollida nunha imaxe custodiada nunha ermida da parroquia boirense. A nai de Deus caeu do topónimo e os veciños quedaron moi a gusto co evocador nome do país das pirámides. Tanto que construíron unha (pequena) na praza do pobo. É similar o caso de Roma (Abadín, Barbadás, Zas) aínda que non o de Gurugú (A Coruña), topónimo máis moderno que refire ao monte que domina Melilla, no que se librou unha cruenta batalla na que participaron varios veciños desa zona da cidade. Algúns dos topónimos máis excéntricos responden á pura rivalidade entre pobos. Podería ser o caso de Nugallás, en Antas de Ulla, derivado do pouco honroso cualificativo de «nugallán». Ou de Mollarrabo, na Estrada: «É posible -reflexiona Cabeza Quiles- que o topónimo faga referencia a un regato tan pequeno que só daba para mollar o rabo do animal». O nomenclátor garda nomes de desagradable evocación como Lamapodre (O Saviñao), O Mexadeiro (Ortigueira) ou Gatomorto (Pontevedra), pero tamén de todo o contrario: Cariño, Carantoña (Miño, Lousame, Porto do Son, Vimianzo), Nirvana (Oleiros) ou Paraíso (Boborás, Carral, Carballo, Dumbría, Ourense, Padrón, Portas e Ribeira de Piquín). Noutros casos, como o celebrado Vilapene (Cospeito, O Corgo), ou Ponche Amear (Dozón), só a casualidade fonética fíxoos populares.
Está en perigo toda esta riqueza co inverno demográfico e o abandono do medio rural? «Se o topónimo non ten uso, claro que pode desaparecer», opina Cabeza Quiles, «aínda que ten que pasar moito tempo». Talvez non tanto porque, aínda que o topónimo permaneza, se non hai ninguén para pronuncialo...
Vilapene, da normalidade ao cansazo
Vilapene é unha parroquia do concello de Cospeito cos mesmos problemas e os mesmos encantos que decenas e decenas de parroquias do interior de Galicia. Eminentemente rural, está atravesada polo río Támega e, como curiosidade, alberga no seu territorio unha potente planta de embotellamento de auga. Pero a verdadeira curiosidade é o topónimo, proxectado no sinal á entrada da parroquia (aínda sen normativizar: Villapene) que foi roubada (e devolta) en varias ocasións só para que os ladróns se botasen uns risos.
Na parroquia non é que lles guste moito comentar o asunto. Tras anos de anonimato, o topónimo saltou aos medios despois do primeiro dunha serie de roubos, e chegou ata algún telexornal. «Bah. A min o que me molesta é que rouben o sinal» di Natividade, unha señora de 80 anos, nacida alí mesmo. A opinión desta muller, que non lle ve tanta graza ao nome da parroquia, é maioritaria en Vilapene, onde ninguén ou case ninguén pensa no sentido estrito do vocábulo. Pero é indubitable que o topónimo ten o seu reverso humorístico, e non sempre é motivo de orgullo. De feito, nas etiquetas da auga que se embotella na parroquia, a dirección que aparece ignora o nome da parroquia onde se asenta a instalación e substitúeo polo aséptico «Estr. Pino Km. 1,2. Cospeito».
Non é leste o caso da outra empresa que estivo radicada na parroquia: «P e H Enxeñería». Nun cartel desgastado polo sol figura como sede central Villapene, Cospeito. E, a continuación, a dirección dunha delegación en Madrid. «A empresa é do meu fillo e trasladouse a Lugo», aclara desde unha fiestra unha señora, que tamén parece cansada de dar explicacións sobre o xocoso nome do lugar no que vive.
Penius, o latino
Como se pode supor, nada ten que ver o topónimo co atributo xenital masculino. De acordo coa opinión do lingüista alemán Joseph M. Pel, a orixe está no nome de pila dun latino que se asentou alí e que probablemente se chamaba Penius, deixando o nome de vila penii (vila de Peni) á súa facenda, e de aí a súa evolución ata o nome actual. Pouco importa esa etimología cando se vai camiño dunha festa e estase disposto a todo, ata a arrincar un cartel. «Aquí paran moito a sacar unha foto co sinal», explica un veciño que vive a poucos metros de letreiro. Di que só hai un ano que se mudou alí e non se dá por aludido co topónimo: «É a partir de alí. Aquí somos doutra parroquia», afirma, como escurriendo o vulto. José Rábade si que vive no centro de Vilapene: «Aquí aínda o tomamos un pouco a broma», opina cando lembra os días nos que o incidente do cartel chegou ata algún telexornal. «Pero non lle damos tanta importancia. Isto chámase así dende que teño uso de razón». Para demostralo, saca de casa un exemplar do programa de festas de fai catro anos, onde están incluídas algunhas fotos antigas da parroquia. José comprende con todo que o topónimo provoque certa hilaridad entre quen están menos acostumados: «Cando colgamos o cartel das festas, a xente para a sacarse fotos».
Entre a normalidade coa que a maioría dos veciños exprésanse e o cansazo que mostran outros despois de tanta atención sobre o topónimo técese unha idea común: a ningún gustaríalle que o nome cambiase. Así que Penius pode estar tranquilo. O seu nome permanecerá.