Os «lemusinos» da Habana

felipe aira MONFORTE

LEMOS

Uno de los festivales organizados en 1928 en los jardines de La Tropical
Un dos festivais organizados en 1928 nos xardíns da Tropical ARQUIVO F. AIRA

A sociedade Vale de Lemus, que no 2012 celebrou o seu centenario, foi creada por emigrantes da comarca de Monforte na capital cubana

18 oct 2020 . Actualizado ás 18:14 h.

Lemos en crónicas da época que os numerosos monfortinos emigrados a Cuba na década dos anos dez do pasado século lamentaban que os «fillos do Val de Lemus» na illa caribeña non tivesen sociedade propia. Monforte, entón con máis de 12.000 habitantes, pedía a súa pequena embaixada na Habana e ía tela no número 47 da rúa Bernaza. A sociedade Vale de Lemus da Habana foi fundada por emigrantes monfortinos e orixinarios doutros lugares dese partido xudicial. Eran os «lemusinos», como se autodenominaban, en referencia e recordo á súa terra natal.

Lemos e Lemus usáronse indistintamente noutros tempos para designar o val e a comarca que rodea a Monforte. A forma Lemus estivo presente en moitos apelidos e foi utilizada en libros e documentos ata comezos do pasado século. Foi un 1 de outubro de 1912 cando estes emigrantes decidiron agruparse e axudar a que nos seus lugares de orixe puidesen gozar de «escolas, estradas, ferrocarrís, camiños veciñais e toda clase de melloras», en palabras do presidente da sociedade Val de Lemus, Marino Moreno Valdés, con motivo do centenario da entidade, celebrado no 2012. Durante este acto  proxectáronse fotografías de Monforte da época na que se creou a sociedade. Pregúntome como ninguén do noso Concello, polo menos, que eu saiba, tivo papel destacado nestes actos, tendo en conta que foron monfortinos os que fundaron dita colectividade, cuxa labor altruísta quedaría posteriormente sumida no esquecemento.

O ano do centenario contaba con 473 asociados, quince nados en Monforte e 150 descendentes directos de emigrantes. Ademais do presidente, Marino Moreno Valdés, formaban a directiva no 2012 Santiago García Herrero, vicepresidente; Branca López Fernández, secretaria; Armando Martínez, vicesecretario; Miriam Mahía, tesoureira; e Ángela Morán Peraza, vicetesorera, xunto a tres vocais máis.


Miembros de la sociedad Valle de Lemus en una celebración en La Habana en 1923
Membros da sociedade Vale de Lemus nunha celebración na Habana en 1923 ARQUIVOS F. AIRA

O feito de que se crease esta asociación era case obrigado, sinalaban noticias publicadas en 1913, porque Monforte ben podía ser «o partido xudicial da provincia de Lugo que máis fillos teña en Cuba». Este grupo de emigrantes tiñan como lugar de celebración a leira das Pedras, en San Francisco de Paula, e os xardíns da Tropical. En 1918 colaboraron de diferentes xeitos para conseguir fondos e mandalos a Monforte, por mor dun gran incendio que afectara á zona. Os bailes que organizaron esa finalidade estaban amenizados pola orquestra Lemus.

Entre os presidentes desa etapa cabe mencionar a José García, José Fernández, José Ledo, Manuel Fernández Mariño, Manuel Rodríguez Sánchez e David Alvarado García. As publicacións locais que naquela época se editaban en Monforte chegaban con regularidade aos monfortinos residentes na Habana. Unha delas, Alborada, tiña como correspondente na illa a Fernández Mariño, que como presidente da asociación realizará unha visita a Monforte. Outro dos seus presidentes, José Ledo, elixido en 1922, tamén viaxaría á cidade do Cabe.

Aqueles desprazamentos servían para supervisar que os diñeiros enviados desde A Habana eran administrados aquí como se quería alí. E non sempre debía de ocorrer, por desgraza. De feito, en 1922 suspendeuse o financiamento dunhas bolsas para os estudantes sen recursos con mellores notas porque «non había noticias» do sucedido con anteriores envíos de diñeiro.

Viño de Pombeiro

Do ano 1924 hai referencias a celebracións dos «lemusinos» na Habana con banquetes «ao estilo das festas do Carmen de Refoxo, os Dolores de Ferreira de Pantón, o San Pedro de Canabal, o San Gil en Bóveda e o San Mateo na Parte». As comidas incluían viandas enviadas desde a comarca e recibidas pola acreditada casa Irmáns Fernández. Un daqueles menús incluía «aperitivos, viño branco e roscas de Millán; entremés variado de Bóveda, remitido polo señor Antonio Somoza, ex socio desta colectividade; lacón de Pantón; empanadas de papuxas de Monforte; peras do Saviñao, viño tinto de Pombeiro e cervexa tropical».

Os socios construíron panteón propio no cemiterio de Colón en 1928

En 1926 mandouse un importante donativo desde a sociedade Vale de Lemus destinado na súa maioría ao asilo monfortino dos Anciáns Desamparados. Outra cantidade, de menor contía, serviu para colaborar nos actos de homenaxe ao filántropo monfortino Abelardo Baanante, falecido en Buenos Aires. Acordouse que para a homenaxe a Abelardo Baanante enviásense 500 pesetas, que para o ano 1926 era unha achega interesante. A iniciativa partira doutro monfortino ilustre con residencia en Buenos Aires, Jesús Dapena, e tería eco en numerosas colectividades.

Panteón levantado e 1928 por los emigrantes monfortinos en el cementerio de Colón en La Habana
Panteón levantado e 1928 polos emigrantes monfortinos no cemiterio de Colón na Habana ARQUIVO F. AIRA

Unha das principais obras que levou a cabo a sociedade Vale de Lemus foi a compra do terreo e a posterior construción do panteón social no cemiterio de Colón, na Habana, en 1928. Ese mesmo ano habíanse dirixido por escrito ao Goberno español para expresar o seu respaldo ao errado proxecto que situaba en Monforte o aeródromo central de Galicia. Tamén obsequian entón cunha bandexa de ouro e prata dedicada ao ministro de Gobernación, Martínez Anido, ao que nomean á súa vez presidente honorario da sociedade de emigrantes monfortinos da Habana.

Equipo de fútbol

A localidade de Canaval, no municipio de Sober, recibe en 1929 a visita dun distinguido membro da sociedade Vale de Lemus, Graciano García, que chega coa súa esposa, Esperanza Cabo, e a súa filla Amadita García Cabo. Con anterioridade, acudiran a despedilos na Habana a comunidade monfortina case ao completo, así como o persoal do equipo de fútbol Iberia, integrado por xogadores vinculados a esa colectividade.

Un dos seus presidentes, Manuel Rodríguez Mariño, foi obsequiado cunha comida en Monforte durante a viaxe que realizou á súa terra natal en 1934. Entre os amigos que participaron en e banquete estaba Rosendo Vila Fernández, que un ano despois, sería alcalde e que foi asasinado por un grupo de fascistas na súa casa de Vilanova en 1936.

Por aquela época, a sociedade constituída na Habana polos emigrantes da comarca tiña case cincocentos socios. A directiva estaba formada naquel ano por Avelino Rodríguez, na presidencia; Manuel López Guitián, vicepresidente; Benigno Somoza, tesoureiro; José García Vázquez, Vicetesorero; e Manuel Fernández, secretario.