Circunnavegando a aula

Borja Iturbe e María Barcea

LA VOZ DA ESCOLA

30 oct 2019 . Actualizado ás 05:00 h.

Dos navegantes que embarcaron en Sevilla en 1519 con Magallanes, dous terzos eran españois e un terzo doutros países, entre os cales había 27 italianos e 24 portugueses. Podemos imaxinar a mestura de idiomas e costumes? Podemos imaxinar a mestura de cancións? Esta é a banda sonora da primeira volta ao mundo

1. MÚSICOS E INSTRUMENTOS

Nesta época, o traballo dos mariñeiros era moi duro e perigoso. Ir ao mar era un oficio desesperado, de pobres e de aventureiros. Moitos mariñeiros, provenientes das clases máis baixas da sociedade, preparábanse para selo desde nenos, desde os 8 anos, como unha vía para saír da pobreza. Habería algún músico na tripulación? Levarían instrumentos musicais? Habería instrumentos de corda ou de vento?

2. ÉXITOS DE O MOMENTO

Grazas á recentemente inventada imprenta chegounos moita música da época de Magallanes. Era de tres tipos: a música relixiosa cantada en latín, a música que se cantaba nos palacios e a recentemente nada música instrumental, tocada en igrexas (sobre todo para órgano) ou para as danzas dos palacios. Inventábanse e melloraban moitos instrumentos, e tamén se estreaban neste século os grupos de músicos de instrumentos de vento, chamados ministriles.

En canto a música non relixiosa, destacaban varios tipos de cancións:

  • Panxoliña. Aínda que actualmente esta palabra a asociamos a cancións de Nadal, no século XVI era unha canción popular sobre moitos temas, interpretada a varias voces e normalmente con instrumentos.
  • Romance. Extenso poema que narraba un feito histórico, cunha música sinxela e repetitiva.
  • Ensalada. Obra cantada a varias voces que contiña mestura de cancións, idiomas e temas.
  • Madrigal. Canción italiana complexa, para varias voces, con temas pastoriles e da natureza.
  • «Frottola». Tamén italiana, precursora do madrigal. Aínda que tivese varias voces, era máis popular e sinxela, e con frecuencia tiña letras pícaras.
  • «Chanson». Canción francesa, tamén para varias voces, sinxela, que adoita utilizar onomatopeyas, imitando desde o canto dos paxaros ata os ruídos da batalla.

Pero non pensemos que toda esa música soaría nos barcos de Magallanes. Era demasiado complexa, e posiblemente non había mariñeiros que soubesen cantar polifonía (a varias voces á vez) ou tocar instrumentos. Ser músico, nesa época, era un oficio que necesitaba anos de formación. Por iso, moi probablemente neses barcos non iría ningún. Como moito, algún dos dous capeláns ou sacerdotes embarcados tería algúns coñecementos musicais.

3. COA MÚSICA A Otra PARTES

O curioso é que se atoparon documentos que proban que levaban instrumentos. Por exemplo, compráronse «cinco tambores e vinte panderos que se deron á xente que vai na Armada, para ter en que pasar o tempo». Tamén sabemos que algún mariñeiro levaba máis panderos, ou mesmo trompas de París, que son pequenas arpas de boca moi típicas do folclore galego. Entón, supondo que non había músicos, pero si soaba música, que música cantarían ou tocarían?

Podémosnolos/Podémonolos imaxinar en numerosas ocasións (descansos, momentos de calma chicha, festas ou celebracións) cantando e bailando acompañados de palmas e instrumentos de percusión. Moi probablemente eran cancións populares e danzas. Cantarían o refrán dalgunha panxoliña de Juan do Encina : «Hoxe comamos e bebamos, e cantemos e holguemos, que mañá ayunaremos». O recordo dos seus amores talvez lles fixo cantar esta canción popular: «A quen contarei eu as miñas queixas, o meu lindo amor». Ou algún con boa memoria atreveríase con algún romance, como o de «Triste España sen ventura, todos che deven chorar. Despoboada de alegría, para nunca en ti tornar». Aínda que os romances tiñan letras extensas, posuían música sinxela e repetitiva, polo que podería levar acompañamento instrumental.

Por suposto, aínda que non nos consta, puido suceder que algún grumete ou mariñeiro aprendese a tocar a vihuela e, como di a historiadora Delphine Tempère, podía ter sucedido que «durante as calmas ou á noitiña, cando non había nada que facer, un podía cantar, acompañado dunha guitarra ou vihuela, unha canción da súa terra».

Ademais, nunha sociedade tan relixiosa como era a da España do século XVI, algúns acontecementos especiais celebraríanse con misas, oracións ou responsos acompañados de cantos gregorianos, en latín, que todo o mundo coñecía.

ACTIVIDADES

ACTIVIDADE 1. Anímache a coñecer como eran os instrumentos da época. Investiga e contesta en menos de 15 palabras que son: arpas de parís, ministriles, madrigal, vihuela, canto gregoriano.

ACTIVIDADE 2. Escoita estes grandes éxitos da época de Magallanes:

  • «Hoxe comamos e bebamos»: https://cutt.ly/tehUSRZ
  • «A quen contarei eu as miñas queixas»: https://cutt.ly/xehUDtq
  • «Triste España sen ventura»: https://cutt.ly/2ehUDCb
  • «Kyrie» de Misar prol defunctis» de Cristóbal de Morales : https://cutt.ly/MehUFBw

ACTIVIDADE 3. Hai unha ensalada do século XVI que fala sobre un naufraxio. Invitámosche a que a escoites e imaxínesche o difícil que debía de ser a vida dun mariñeiro loitando contra as inclemencias do tempo.

  • «A bomba», de Mateo Frecha, o Vello. Ligazón á letra: https://cutt.ly/kehUMum
  • Ligazón á música: https://cutt.ly/rehUMM5