Os galegos estamos tan adoitados á abundancia da auga que non somos conscientes da fortuna que é vivir na terra dos mil ríos
17 ene 2018 . Actualizado ás 05:00 h.Poucas paisaxes hai tan asombrosas como a dun río. Un calquera, así sexa o Amazonas ou o arroio máis diminuto e breve. Basta con pensar de que está feito. Para empezar, de auga, claro. Pero de onde vén esa auga? Cantas voltas terá dado polo planeta, polos seus océanos, xeos ou ceos, antes de pasar ante os teus pés? Máis aínda: que sería da vida sen ela, sen a auga? E postos a preguntar, que sería dun río sen vida? Porque un río non é só auga que pasa dun lugar a outra por unha canle. É moito moitísimo máis. A fondura do val profundo ou a conca suave que escavou ao longo dos séculos. A vexetación que crece nas súas ribeiras, formando ás veces un túnel verde e fresco. As troitas, salmóns, ras, plecópteros, tricópteros, libélulas, picapeixes, garzas, lontras... Todo iso é un río.
Tamén son un río os brillos da luz do sol na súa superficie tras coarse entre as ramas, o rumor da súa corrente, o estrondo dos seus rápidos, o goteo tenaz do seu nacemento, alá onde estea. E os trilos e reclamos de cantas aves viven entre as montañas de onde parte e a súa desembocadura, esta ás veces convertida nun fabuloso labirinto de marismas e canavais. Tamén, na nosa terra, son parte dos ríos tantas pontes ou muíños construídos con respecto por esas veas transparentes que atravesan as nosas paisaxes.
Unha das descricións máis sintéticas e soadas de Galicia debémoslla a Álvaro Cunqueiro: «a terra dos mil ríos». Hai moitos máis que mil, por suposto. Pero para quen veñen de fóra, eses xa son unha barbaridade. O certo é que estamos aquí tan adoitados a gozar da auga que corre que ás veces, incluso demasiado a miúdo, non caemos na conta da fortuna que temos ao poder gozar de semellante tesouro. Para valoralo na súa xusta medida temos que compararnos con tantas comarcas máis áridas de tantos lugares de España e do mundo. Ou sufrir episodios de seca tan estremecedores como o que nos tivo en albas o ano pasado, que esperemos vaia finalizando coas choivas destes días.
Aí vai outro refrán: acordarse de santa Bárbara só cando trona. Aínda que coas tormentas adoitan vir choivas que alimentan os nosos ríos, ao que este dito popular fai referencia é a esas persoas que só se acordan de valorar o que teñen cando temen perdelo. Para a Igrexa, santa Bárbara protexe as persoas e os seus bens fronte ás tormentas. Por iso é polo que se lle reza con maior frecuencia ante a inminencia de nuboeiros escuros cargados de electricidade.
A SAÚDE DOS NOSOS RÍOS
Cal é o estado de saúde dos nosos ríos? O de moitos deles non é bo. E o dalgúns é malo ou moi malo. Á seca dos últimos meses veñen sumando desde hai décadas agresións como a chegada de augas contaminadas, a curta da súa vexetación de ribeira, as explotacións excesivas de eucaliptos nas súas ladeiras, o encoro ou a captación abusiva das súas augas, a presenza de lixos, a transformación das súas canles mediante maquinaria pesada... Bastará con rezar para que estes atentados desaparezan ou con confiarnos en que alguén aparecerá que lles poña remedio? Ou será mellor que cada un de nós, sexa cal for a nosa idade e ocupación, nos dispoñamos a resolvelos, na medida das nosas capacidades?
A mellor capacidade de quen estudan é, resulta evidente, o estudo: a curiosidade, a inquietude investigadora, o entusiasmo polo descubrimento, a tenacidade coa que, pinga a pinga, constrúese esa corrente de ganas de saber e de construír un mundo mellor para ti e para os teus. Unha corrente que logo non che abandona xamais. Así que, por que non dedicala tamén a un río? Nestas páxinas propómosche algunhas ideas sobre como facelo. Pero seguro que a ti e á túa clase ocórrensevos moitas máis.
Explora Tu Río
Así se chama unha exitosa campaña de educación ambiental que desde hai xa máis dunha década se desenvolve cada curso escolar en Cantabria. Aínda que está deseñada pensando nos escolares desa comunidade autónoma, dispón dun material moi interesante para profesorado e alumnado de calquera outro lugar. A súa intención é facilitar as ferramentas de coñecemento necesarias para valorar a importancia dos cursos fluviais, a través de proxectos de investigación que inclúen a procura de información, a exploración de tramos de ríos, a análise das súas augas e da súa fauna e flora, a calidade da vexetación das súas beiras... Todo iso, mediante sucesivas unidades didácticas moi prácticas.
- A súa páxina web é http://exploraturio.com
Adopta un río
A custodia de ríos está de moda. E aquí é a Asociación pola Defensa Ecolóxica de Galicia (Adega) unha das organizacións con maior traxectoria nese traballo. En esencia, consiste en preocuparse polo estado de saúde actual ou futuro dun río ou dun dos seus tramos, e pórse ao choio para que se recupere cando non sexa o mellor ou para que non enferme das ameazas que poida chegar a sufrir. De paso, apréndese unha chea acerca dos ambientes fluviais e como contribuír a protexelos, e hai numerosas oportunidades ao longo do ano de participar en actividades en grao sumo interesantes.
Adega editou un completo Manual de custodia fluvial que explica os pasos que dar para asumir de forma eficaz a responsabilidade de vixiar a saúde de calquera río. Merece moito a pena lelo, pórse en contacto cos coordinadores deste proxecto e sumarse a esta tarefa tan necesaria.
- Tes toda a información, e os documentos en descarga como PDF en: http://www.proxectorios.org
Unha muiñeira
Gran parte da nosa música tradicional non se entendería sen ríos. Ou se non, de onde ía saír a muiñeira? O cal, por certo, di moito da importancia dos ambientes fluviais na nosa historia. Seica non exista lugar mellor para escoitar unha muiñeira que xunto a un río, imaxinando un muíño en pleno funcionamento, e a quen terminaron de moer nel o gran comezando a tocar e cantar. Nesta páxina web tes moitas muiñeiras tradicionais para escoitar ou descargar, tanto en forma de partitura como de gravación:
- http://www.folkotecagalega.com/pezas/muineiras
Investiga: dúas historias actuais
Estes meses dúas comarcas de Galicia viven pendentes doutras tantas polémicas relacionadas con ríos. Investigade en clase de que se trata en cada caso, e as posturas e argumentos das diferentes partes implicadas. Para terminar, extraede vosas propias conclusións.
Unha delas é a intención dunha internacional mineira de abrir unha gran mina de cobre nos municipios de Touro e O Pino, preto de Santiago de Compostela. Afirmouse que, de saír adiante este proxecto, as augas alí utilizadas poderían chegar río abaixo ata a ría de Arousa, o que creou enorme inquietude entre quen alí viven da pesca e o marisco.
A outra ten por escenario o río Verdugo, en Pontevedra, en concreto á altura de, entre outros, os concellos de Ponte Caldelas e Soutomaior. Sucede aquí que o Concello de Vigo, ante a seca destes meses, aspira a bombear auga dese río protexido cara ao encoro de Eiras. O cal espertou a alarma entre multitude de colectivos da comarca.
Investigade as noticias relacionadas con ambas as polémicas que viñeron aparecendo neste xornal a través da súa hemeroteca dixital:
- www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/
De excursión literaria á beira da corrente
Outra forma de coñecer un río é a través das emocións e a creatividade. Son infinidade os poetas ou pintores que se inspiraron en ríos, ou que os retrataron tanto en versos como en lenzos. Algúns dos primeiros deixaron para sempre versos tan inesquecibles como estes de Jorge Manrique, que teñen máis de cinco séculos: «As nosas vidas son os ríos / que van dar no mar, / que é o morrer...».
Moito tempo atrás, o grego Heráclito escribira aquilo de que ninguén se baña dúas veces no mesmo río, pois o fluír da corrente cambia de forma constante as súas augas. Xunto a un río estas ideas pénsanse doutro xeito: compróbao.
Máis recentemente, hai un século, o francés Eliseo Reclús escribiu un libro moi fermoso sobre a historia dun río desde que nace ata que chega ao mar titulado O arroio. Por esa mesma época o británico Jerome K. Jerome publicaba Tres homes nunha barca, divertidísimo relato dunha excursión polo Támesis de tres amigos londinienses. Hai moitas máis obras literarias ambientadas en ríos. Búscaas, faite con unha, busca un lugar apartado xunto a unha corrente mansa ou inqueda e déixate levar.
- Atoparás moitas propostas de poemas e prosa en galego nesta web: www.rios-galegos.com