Documentación epistolar e fotográfica revela a intervención directa do ditador para colocar as pezas no catálogo
28 dic 2019 . Actualizado ás 12:51 h.O 30 de agosto de 1961, Franco, acompañado da súa esposa, as súas netas e de Fernando Fortes de Villavicencio, «intendente da Casa Civil de S. E. o Xefe do Estado e Generalísimo dos Exércitos» chegan a Santiago, procedentes do pazo de Meirás, para visitar a Exposición de Arte Románica. Vémolos retratados, xunto ao comisario da mostra, Manuel Chamoso Lamas, nunha fotografía onde o ditador e a súa familia parecen absortos nunha contemplación visionaria. Sin duda o percorrido polas remodeladas salas do Palacio de Gelmírez e do museo da catedral, engalanadas cunha sucesión de xoias de arte sacra que resplandecían realzadas pola dramática iluminación deseñada para a ocasión, tería sido unha experiencia memorable. Aínda que, talvez, nada deleitaría tanto ás netas do Caudillo como descubrir dúas diminutas fotografías que terían pasado facilmente desapercibidas para outros visitantes. Nelas víase o xardín do pazo do avó, coas hiedras que envolvían as dúas portentosas figuras de granito que o decoraban.
Na actualidade, estas efixies de Ezequiel e Jeremías, concibidas polo mestre Mateo para a entrada sur do Pórtico da Gloria, pertencen a Carmen e Mariola Martínez-Bordiú por herdanza familiar, sen ter outra proba de propiedade que a tradición oral de que os seus avós as compraron a un «particular» a través dun «anticuario» —como alegaron en sede xudicial co gallo da demanda interposta polo Concello de Santiago— e a constatación de que é, precisamente, no catálogo desa exposición, onde figuran por primeira vez como «propiedade de S.E. o Xefe do Estado».
As sospeitas de que tal inclusión, escondida na páxina 490, foi unha fraude urdido pola contorna do ditador co fin de suplir a carencia de contrato de compravenda ou título de propiedade legal —os cales non podían existir xa que as esculturas pasaran a ter a condición de «bens de dominio público» tras a súa adquisición polo Concello de Santiago en 1948— ven agora reforzadas documentalmente pola correspondencia que se conserva no fondo de Chamoso Lamas custodiado no Arquivo de Galicia.
O desexo do Generalísimo
O 11 de setembro seguinte á visita de Franco á exposición, Chamoso escribe unha longa misiva a Gratiniano Neto, director xeral de Belas Artes, que conclúe con «un asunto moi importante». Cóntalle ao seu «querido xefe e amigo» que recibiu un requirimento directo do Gobernador Civil da Coruña, Evaristo Martín, a instancias do Intendente da Casa Civil —o xa mencionado Fortes de Villavicencio— para asegurarse de que se cumpre «o desexo da súa Excelencia o Generalísimo de que figuren no catálogo da exposición as esculturas de Meirás». «Atérrame un pouco», confesa Chamoso, «se as miñas telegramas seguidos de cartas descritivas das esculturas de Meirás, mesmo as súas medidas, enviadas a Ainaud [Lasarte, comisario xeral da exposición] non abondaron para que este as incluíse no catálogo, aínda cando ben llo pedín e recomendei. Non vaiamos ter un desgusto por este lado. Conviría facer desde a túa Dirección algunha consulta a Ainaud sobre isto por se aínda estamos a tempo de atallar un mal paso?». Ese mesmo día, Chamoso escribe ao Gobernador Civil para tranquilizalo e dicirlle que o catálogo aínda non está publicado. Non dándose por satisfeito, catro días máis tarde, Evaristo Martín envíalle outra carta insistindo sobre o mesmo tema, á que Chamoso contesta reiterando que no catálogo que está en fase de publicación «figurarán rexistradas as esculturas que existen no pazo de Meirás como obra do taller do mestre Mateo e procedentes da zona exterior do Pórtico da Gloria» e promételle o envío dos primeiros exemplares dispoñibles «para que os faga chegar ás súas Excelencias».
Os mesmos axentes da casa do Caudillo que forzaron a inclusión das esculturas no catálogo encargaríanse tamén de suprimir calquera mención pública que delas podería facerse na ampla cobertura mediática que tivo a exposición, á que se dedicaron suplementos especiais en prensa, revistas académicas e mesmo monográficos do NON-DO. Tan sistemática e sostida no tempo foi a censura exercida sobre a presenza dos profetas do mestre Mateo en Meirás, e a súa nova titularidade privada, que mesmo se omite calquera referencia a eles nun NON-DO de 1966 dedicado á vida de Franco no Pazo, no que se describe pormenorizadamente a decoración escultórica do xardín, desde os escudos ata os relevos das fontes, pero nin unha palabra sobre as que se supón eran as dúas grandes xoias da colección, das que Franco debería de estar orgulloso ao rescatalas «dun particular a través dun anticuario». De novo o subtexto bíblico haberá de acompañar ao devir histórico do Ezequiel e o Jeremías mateanos, e o lume e a destrución van seguir ao exilio, o cativerio e o silencio.
As esculturas seguían no xardín de Meirás durante o lume de febreiro de 1978
Material fílmico ao que tiven acceso mostra que, cando se desatou o incendio en Meirás a noite do 18 de febreiro de 1978, as esculturas continuaban nos seus lugares no xardín, flanqueando a entrada ao salón onde se celebraban os consellos de ministros, que quedaría calcinado polas chamas. Durante os traballos de extinción os bombeiros instalaron ao lado dos profetas as escaleiras coas que subiron coas súas mangueiras ao balcón do segundo piso, do que saía unha espesa fumareda. Co incendio xa controlado, cubríronos con panos para a súa evacuación.
Sorprendentemente, ningunha das numerosas crónicas publicadas nos días posteriores dando relacións detalladas das obras en perigo, rescatadas ou perdidas, mencionan as esculturas mateanas, de novo condenadas á invisibilidade. Será con ocasión dese incidente cando se trasladen á Casa Cornide, desligándolas desta forma do pazo onde terían sido enviadas, orixinalmente, coa única xustificación da súa función institucional como «residencia oficial do Xefe do Estado» onde servirían de «heraldos» do patrimonio galego ante embaixadores, ministros e reis. Completábase así o proceso de apropiación e privatización dos profetas.
A súa seguinte aparición pública será no ano 1988 no catálogo da exposición coa que se conmemorou o oitavo centenario da colocación dos dinteles do Pórtico da Gloria, onde se lles dá ás esculturas, por primeira vez, as cuestionables identificacións de Abraham e Isaac coa titularidade Casa de Cornide (propiedade dá duquesa de Franco).
Unha estratexia con éxito
Ata o momento, e coa esperanza de que a documentación que continuamos achegando contribúa a coñecer a verdade e que se faga xustiza, a estratexia do leal intendente Fortes de Villavicencio —quen viu recompensados os seus servizos ao patrimonio (da familia Franco) sendo nomeado, en 1963, Conselleiro Delegado Xerente do Patrimonio Nacional e, posteriormente, xa en democracia, durante o goberno de Leopoldo Calvo Sotelo, Vicepresidente do Consello de Administración do Patrimonio Nacional — foi un éxito.
Francisco Prado-Vilar é investigador do Real Colexio Complutense de Harvard. #
