Os 29 galegos dos gulags de Stalin

Mila Méndez Otero
Mila Méndez

GALICIA

Los prisioneros gallegos trabajaban como esclavos en los campos de concentración soviéticos
Os prisioneiros galegos traballaban como escravos nos campos de concentración soviéticos

Loitaron contra a España fascista pero en Rusia non atoparon a terra prometida, senón o pesadelo soviético

19 ago 2019 . Actualizado ás 23:24 h.

A recente inclusión no Boletín Oficial do Estado (BOE) dos 109 galegos falecidos nos campos nazis -basicamente, no austríaco de Mauthausen e no seu subcampo de Gusen- reflota a historia doutros 29 nomes. Eles pertencen a outra lista, máis descoñecida se cabe. A dos galegos republicanos confinados nos gulags de Stalin. Os que non morreron, traballaron durante máis dunha década como escravos nos campos dispersos pola estepa rusa. Como foron a parar aí é a pregunta que, seguro, formulábanse cada día do seu calvario.

Tarjeta postal. El buque de fondo es el Cabo San Agustín, en el que viajaban buena parte de los gallegos republicanos apresados en Odesa, en el mar Negro, y enviados a los gulags. La tarjeta es de 1947. En ella, la Federación Española de Deportados e Internados Políticos insta a liberación de los marinos del mercante español
Cartón postal. O buque de fondo é o Cabo San Agustín, no que viaxaban boa parte dos galegos republicanos apresados en Odesa, no mar Negro, e enviados aos gulags. O cartón é de 1947. Nela, a Federación Española de Deportados e Internados Políticos insta a liberación dos mariños do mercante español

«Foron vítimas de dous totalitarismos. O de Franco e o de Stalin. A súa culpa? Ter ideas avanzas e ser demócratas», conta o Catedrático de Historia Contemporánea da USC, Lourenzo Fernández Prieto. O grupo Histagra, da súa facultade, chegou ás vidas destes galegos de forma colateral, «mentres investigabamos ás vítimas da represión franquista. Caemos na conta de que eles o eran, só que a moitos quilómetros de distancia», apunta Gustavo Hervella, colaborador de Fernández Prieto no proxecto Nomes e Voces.

Carta de un gallego. La mayoría de los republicanos gallegos confinados en los campos rusos, como el marino de A Pobra do Brollón Pedro Armesto, sobrevivieron. Muchos regresaron en 1954 en el barco Semíramis, junto a los soldados de la División Azul. Se calcula que dos docenas de estos voluntarios de la unidad militar también eran gallegos
Carta dun galego. A maioría dos republicanos galegos confinados nos campos rusos, como o mariño da Pobra do Brollón Pedro Armesto, sobreviviron. Moitos regresaron en 1954 no barco Semíramis, xunto aos soldados da División Azul. Calcúlase que dúas ducias destes voluntarios da unidade militar tamén eran galegos

Neste traballo conseguiron contrastar as identidades e o destino de 24 galegos. Recorreron a rexistros civís, causas militares, fontes orais e á prensa. Outras investigacións, a da escritora Luiza Iordache -a partir das fichas dos españois facilitadas polo Goberno da exrepública soviética de Kazajistán no 2013- e a doutro historiador da USC, Xosé Manoel Núñez Seixas, completan un tapiz que, de momento, componse de 29 fichas. «De seguro, houbo máis», admite Hervella.

O barco fatídico

Cando se repasan os seus oficios, chama a atención que o groso destes prisioneiros eran mariñeiros. De Vilagarcía de Arousa, Catoira, Ribeira, A Pobra do Caramiñal, Ferrol, Viveiro, Pontedeume, Pontevedra ou A Coruña. «Case todos eran tripulantes da embarcación Cabo San Agustín. Hai que ter en conta que boa parte da Mariña española era republicana. Cabo San Agustín foi un dos mercantes enviados a Odesa a recoller cargamento da URSS. No 39 o fin da Guerra Civil píllaos no mar Negro. Stalin dálles a elixir: ou volver á España de Franco ou quedar. Inxenuos, pensaron que a opción era real. A maioría dixo volver á Galicia. O que pasou é que os encerraron nos gulags», detalla Núñez Seixas, que coordinou no Consello da Cultura Galega o Repertorio biobibliográfico do exilio galego.

Como o de Nomes e Voces, ambos os documentos pódense consultar en Internet. Os seus protagonistas son o mariñeiro da Coruña Rosendo Martínez Ermo, morto no gulag de Norilsk; José Prata Loira, mariño de Pontevedra cun final idéntico; o piloto de aviación de Viana do Bolo José Romero Carreira ou o médico catalán nado en Vigo Julián Fuster Ribó.

Rusia non facilita os arquivos

«Os arquivos militares soviéticos son de moi difícil aceso, sobre todo, desde que Putin chegou ao poder. Isto é o que pode motivar algúns bailes de números», explica Núñez Seixas, que subliña: «Non podemos obsesionarnos coas cifras. É máis importante a información cualitativa».

«Pensaban en Rusia como aquela idea do paraíso prometido do proletariado. Alí atoparon outro réxime totalitario», desliza Andrés Domínguez Almansa, integrante do grupo Histagra. O campo de concentración soviético de Karagandá (Kazajistán) foi o que retivo a máis galegos. O destino quixo que alí compartisen cativerio cos que, en casa, eran os seus «inimigos».

Os galegos da División Azul

Ademais dos republicanos, nos gulags estiveron prisioneiros uns 450 soldados españois da División Azul. «Non os incluímos no mesmo listado porque foron combatentes capturados no campo de batalla en chan ruso», xustifica Domínguez Almansa. «Moitos eran voluntarios que ían só pola paga, outros falanxistas convencidos. Ficaron nun limbo xurídico. España non lle declarara a guerra á URSS, pero formaban parte do exército regular alemán», conta Núñez Seixas, autor de Camarada Inverno, sobre a unidade militar.

En 1954, tras unhas negociacións, «crese -di Núñez Seixas- que os intercambios comercias entre España e a URSS comezaron despois disto», 286 sobreviventes divisionarios retornaron ao porto de Barcelona no Semíramis. «O 12 % eran galegos», aclara o historiador. A bordo, ían algúns dos republicanos capturados. «A convivencia foi boa no gulag, mesmo colaboraron entre eles», engade.

«Nós non somos nin os nosos pais nin os nosos avós. O importante de recuperar estas historias é ver o mal que foron capaces de facer as persoas e que, por sorte, melloramos bastante este mundo», conclúe Fernández Prieto.