A capital biscaíña é un exemplo mundial de transformación urbana, un salto no que a necesidade, din, fíxose virtude
21 may 2019 . Actualizado ás 10:35 h.«Era o mellor dos tempos, era o peor dos tempos». A cita de Dickens na súa Historia de dúas cidades encaixa á hora de resumir a tan encomiada transformación de Bilbao. Unha cidade que se visita andando, onde a velocidade non se aplica ao tráfico, o Bilbobus conecta cada 15 minutos o centro cos barrios periféricos e os turistas con acento francés e inglés fan cola para penetrase no fosterito, as bocas do metro deseñado por Norman Foster.
O Teatro Arriaga e o Mercado da Ribeira no lado das construcións históricas, a ponte Zubizuri (Calatrava), a porta de Isozaki e o Guggenheim (Frank Gehry), no das vangardistas, salpican a ría.
«Hai 30 anos era pouco máis que unha cloaca navegable. O paseo estaba ocupado polos convois que transportaban metais pesados e as fábricas siderúrxicas», describe sen contemplacións Asier Abaunza. É o tenente de alcalde e concelleiro de Urbanismo , o que recibe ás comisións de antigas cidades industriais de Corea do Sur, México, Estados Unidos ou Alemaña que lles piden consello. «Seguimos sendo un referente de transformación integral. Aínda non rematamos», alega. «Nos 80 a cidade tocou fondo. Tiñamos dúas alternativas. Empeñarnos en que volvese ser o que fora, cando había síntomas de que o futuro xa non ía estar na industria pesada, ou aproveitar a oportunidade e reinventarnos. Non é que nos 90 fósemos os máis verdes, senón que eramos conscientes de que necesitabamos un medioambiente diferente, sostible», insiste.
Os servizos: o 90 %
Cando nos recibiu para a entrevista no seu despacho do Concello (edificio con vistas a esa gran arteria urbana que é a ría bilbaína) Abaunza estaba a ultimar o novo plan urbanístico, «para os próximos 20 anos. Hai que planificar a longo prazo. Ser capaz de deseñar un plan a 30 anos vista». Nesa mesma semana, a última de febreiro, no municipio inauguraron o último edificio da remodelación emprendida nos 90 e coa que a cidade deu un xiro de 180 graos. De ser a segunda área industrial de España, converteuse nunha urbe de negocios e servizos (o 90 % do seu valor agregado bruto (VAB)) e imán do turismo cultural, «nun lugar antes gris e contaminado que ninguén quería pisar, saltaban de Donostia á Rioxa», recoñece o político do PNV, o partido que manda no consistorio desde 1979.
«Hai moitas cidades ao redor do mundo que trataron de copiar o efecto Bilbao, pensando que con apostar por unha gran infraestrutura cultural a transformación vén acto seguido. Algún exemplo? Eu creo que a Cidade das Artes e as Ciencias pode ser un bo exemplo de picada dunha macroinversión que logo non trouxo esa transformación». Coñece a Cidade da Cultura? «Coñezo, non quería pór o exemplo galego. Non quero desmerecerla, pero creo que foi o caso dunha infraestrutura cultural que non estaba enmarcada dentro dunha estratexia global que a rendibilizase. En Avilés está o Centro Niemeyer, creo que tampouco foi o motor, ese revulsivo de calado que se agardaba».
A reconversión que empezou nos 80 foi traumática. O desemprego disparouse, acadando taxas superiores ao 25 % na área metropolitana. Los Altos Hornos eran a empresa máis importante de España, o motivo polo que emigraron miles de galegos ata a marxe irzquierda do País Vasco. En Baracaldo está o segundo centro galego máis antigo do mundo. O primeiro de Europa. «Nos 90 a xente cría que só se podía vivir de facer parafusos. Estabamos orgullosísimos do cheiro a óxido de ferro», lembra Abaunza. A industria apenas supón hoxe un 5 % do seu VAB.
Os 90 foron os anos do desemprego, das folgas e do pesimismo, cando Eskorbuto cantaba «o presente é un fracaso e o futuro non se ve». «A maior manifestación que houbo en Bilbao foi para defender o Estaleiro Euskalduna. Hoxe case pediriamos que se fose. As industrias cun alto nivel contaminante teñen os días contados nos centros urbanos», defende Juan Carlos Sinde. É o xerente da comisión xestora de Zorrotzaurre . Unha illa artificial en plena ría, ideada pola falecida Zaha Hadid, onde se construirán vivendas, oficinas ou centros de investigación. «O efecto Guggenheim foi a etiqueta máis cegadora. Situounos no mundo. Pero, por si só, estivésemos en revistas dúas ou tres anos. Nada máis», opina Sinde.
Nesta transformación, a sociedade pública Bilbao Ría 2000 foi clave. Creouse en 1992 para o rescate dunha urbe cuxa industria pesada afundíase e á que se sumaron as inundacións do 83. Participada nun 50 % polo Estado, dono dos terreos que bordeaban a ría, a outra metade era do Goberno vasco, a Deputación Foral e o Concello. «O consenso político foi o máis importante», non se cansa de repetir Abaunza. E o concerto fiscal vasco? «Sempre se recorre a esa xustificación desde fóra, pero non é así. O concerto económico dános autonomía para xestionarnos. Para o bo e para o malo. Pero si, claro que é importante», admite.
Arquitectura e mobilidade
A urbe suma premios como o World City Prize no 2010 (o Nobel de urbanismo) ou o de Mellor Cidade Europea 2018. O falecido Iñaki Azkuna foi Premio Alcalde do Mundo 2012. En total, teñen unha trintena de recoñecementos internacionais no seu palmarés. A Organización de Consumidores e Usuarios (OCU) sitúaa como a segunda máis limpa do país na súa última enquisa. Só a supera Oviedo. «Bilbao é a punta do iceberg dunha transformación metropolitana», destaca Sinde.
A limpeza da ría, na que agora hai «50 tipos de peixes» custou mil millóns de euros. Co metro, foron os maiores investimentos no centro urbano onde só o 12 % dos desprazamentos realízanse en coche, os límites de velocidade están entre os 50 e os 30 quilómetros hora, hai unha parada de bus a 250 metros de cada portal, tranvía, 40 ascensores públicos e un cartón para todos os medios de transporte da provincia. En proxecto está estendela a todo o País Vasco.
«Temos que ampliar o carril bici e, na peonalización, Pontevedra é un referente para nós», asente o concelleiro. Aínda estamos moi lonxe do marisco das rías galegas [chancea], pero imos seguir mellorando a limpeza da ría. Nos 80 non tiña osíxeno, estaba contaminaba de metais pesados, non había vida. Eu ríame sendo rapaz cando o alcalde Josu Ortuondo dicía que habería peixes de cores na ría. 'Se son de plástico', respondía eu».
O paro máis alto e o movemento dos pensionistas
Pero, Bilbao é tamén a cidade co paro máis alto do País Vasco (unha 13,61 % fronte ao 7,92% de San Sebastián e ao 10.95 % de Vitoria), a que viu nacer o movemento dos pensionistas e onde a renda media vai dos 33.500 euros do centro aos 9.700 da periferia. «Eu non creo que se viva mellor agora, hai máis paro e soldos máis baixos. Cando eu traballa, era administrativa nunha oficina, o chan pasaba dos 1.200 euros. Agora, xente no mesmo posto cobra 700 euros. As súas pensións serán aínda máis baixas que as nosas», reprocha Andrea Uña. É unha das impulsoras do movemento dos pensionistas que, de forma espontánea, replicouse en todo o país e constituíu a maior oposición ás políticas de recortes do Goberno de Mariano Rajoy e Fátima Báñez ao sistema de pensións. «Os que hoxe estamos na rúa somos os mozos que nos manifestabamos nos 80», resalta Pilar San José, outra das pensionistas.
Eu non creo que se viva mellor agora, hai máis paro e soldos máis baixos
Cada luns, ás 12.00 horas, concéntranse desde hai un ano na praza do concello de Bilbao. «A reconversión foi a venda pública do patrimonio industrial deste país a Europa. A industria vasca non estaba obsoleta, era pioneira», di un crítico Víctor Etayo. Outro dos pensionistas. Pilar , fai xestos coa cabeza. Non coincide co seu compañeiro de causa. «Eu prefiro este Bilbao. Hai paro, como en toda España. Pero é unha cidade mellor», insiste Pilar . «Esta ría estaba chea de actividade», estraña Víctor, traballador retirado do naval.
A reconversión foi a venda pública do patrimonio industrial deste país a Europa
Estender a transformación que se concentrou no centro, no barrio de Abando, a todos os barrios, crear unha anel verde como o da veciña Vitora e «crecer cara a dentro», reutilizando espazos industriais degradados «sen consumir chan non urbanizable», son os retos. «No Peñascal, onde hai moitos galegos, no novo plan xeral estamos expondo a renovación de todo o barrio. Vanse tirar unhas 300 vivendas e reacoller aos veciños noutras novas máis acondicionadas», xustifica Asier Abaunza.
«En Zorrotzaurre imos recuperar 830.000 metros cadrados da cidade ata agora ocupados por industria. Estamos proxectado un novo barrio, con 5.500 novas vivendas, o 50 % delas de protección oficial, combinado con universidades, dous parques tecnolóxicos urbanos, centros de formación profesional. Queremos que sexa unha illa do coñecemento, da innovación. Pasamos de ser a cidade industrial á cidade dos servizos que hoxe somos. Agora queremos ser unha cidade do coñecemento. Atraer a xente nova, máis universidades, máis actividades de valor engadido e máis centros de investigación», detalla o tenente de alcalde.
«Chamáronnos a cidade das maquetas. Cando se empezou a pasar dos planos á realidade empezamos a recuperar o orgullo bilbaíno», presume Sinde, o arquitecto responsable de Zorrotzaurre. A diferenza de Bilbao Ría 2000, a comisión xestora deste proxecto é mixta. «Aquí había moito chan privado ao que se lle incorporan chans do porto. A sociedade funciona como unha comunidade de veciños», explica Sinde.
E se non gañan nas municipais e non repite o actual equipo do executivo local? «O consenso foi e é básico. Non cambiar o rumbo», conclúe Abanzua. Como din na súa terra, o conseguido foi unha «bilbainada» que aínda hai que concluír.
