Xesús Fraga, premio nacional de narrativa: «Unha frase define ben a miña familia: 'Hai máis na pota'»

FUGAS

O xornalista e escritor Xesús Fraga, este mércores na praia de Sabón, á que adoita achegarse a diario á hora do xantar dende a Redacción de La Voz.
Ou xornalista e escritor Xesús Fraga, este mércores na praia de Sabón, á que adoita achegarse a diario á hora do xantar dende a Redacción de La Voz. VÍTOR MEJUTO

O «gentleman» betanceiro ten o camiñar do triunfo tranquilo. O noso Conan Doyle viviu aos 50 dous episodios inesquecibles. Compartimos con el un paseo pola costa, a literatura e a vida

16 feb 2023 . Actualizado ás 15:49 h.

A conversa con Xesús Fraga (Londres, 1971) é un paseo a través do vento, por corredoiras que levan ao corazón da novela da vida. «Todos somos artefactos narrativos», asegura o xornalista e escritor, que soubo na redacción de La Voz que era o premio nacional de narrativa por Virtudes (e misterios), a epopea da emigración galega dende outros ollos, os ollos do neto abraiado que foi el da aventura londiniense da avoa Virtudes, esa heroína rural e cosmopolita que fixo do saio unha capa para voar ao futuro. A novela triunfadora ten virtudes como o humor, a precisión e a empatía. E misterios que o autor convida a entrever nun paseo costeiro.

O ceo está preto da Redacción. Achegámonos á praia de Sabón. O sendeiro azul pola costa arteixá, que non ten nada que ver cos Kensington Gardens nin co xardín do Pasatempo, é unha rutina case diaria do xornalista. «Vir pasear aquí [á hora do xantar] é unha ruptura no día, unha inmersión na natureza de dez ou quince minutos. Pero chega... É moi intenso. No inverno é espectacular! Ves o mar, as aves migratorias, as moras... As moras de aquí teñen un gusto diferente, será polo salitre», afirma o noso Conan Doyle (fixo todas as notas de Sherlock Holmes anotadeou). Con moras dos paseos por Sabón e a man para a cociña que herda do pai, Xesús fai algunhas das súas receitas. Del tamén é o libro 50 recetas con moras y otros frutos silvestres.

-Que relación ten o andar dos pés co da cabeza e o das mans?

-Dicía Sherlock Holmes no conto Un problema de tres pipas que precisaba fumar tres pipas para resolver un caso. No tempo que lle levaba fumar tres pipas daba coa solución. Podemos categorizar así moitos problemas: un problema de dez minutos andando, un problema de vinte minutos, de trinta minutos, dunha hora... Andar estimula o sistema circulatorio, é moi beneficioso, e fai que os teus sentidos estean máis alerta. O propio ritmo de camiñar vai creando unha dinámica na que os pensamentos flúen. Cando estás atascado, o mellor é saír a dar un paseo. Resólvese o atasco.

-Refíreste ás novelas ou á vida?

-Ás novelas e á vida.

-Ben sabía a avoa Virtudes, unha raíña Isabel con expresións como «Estás wrong», que non hai distancia como a que se fai a pé...

-Si. E ademais antes ían a pé a todas partes. Para a miña avoa, o normal era ir de Xanrozo a Betanzos a pé. Logo en Londres, ela se desenvolvía a pé sobre todo ao principio, cando aínda non se manexaba na dinámica da cidade.

-E o camiño que se fai a pé, como iso que se escribe a man, queda máis, recórdase mellor, non?

-Si. Os GPS son cómodos, pero non son o mesmo as túas referencias, moverte con elas... Como di Julio Llamazares, viaxar e a literatura deben ser o que din os pasos a nivel en Portugal: parar, mirar, escoitar e mirar. Iso vale tanto para a literatura como para o periodismo.

-Pero o novelista e o xornalista teñen velocidades e inquedanzas distintas...

-O fundamental é a mirada. Non hai tanta diferenza se buscas as esencias do que hai que contar e sabes como contalo. Pero non é o mesmo escribir unha noticia un día que un libro dez anos...

-O teu aspecto parécese á túa escrita. Tamén á dos teus correos e wasaps, nos que non omites un só signo. Sorprende ese coidado ortográfico no mundo das présas. É unha marabillosa anomalía.

-Co WhatsApp pásoo mal, si. Entre que non vexo ben pola presbicia e que o signo de apertura de interrogación non aparece... Pero intento facelo o mellor posible. É unha atención ao destinatario. Cando escribes unha mensaxe non pensas só no que queres comunicar, senón tamén na persoa que o recibe, non? Vexo fundamental manter esa cortesía.

 

­-Como foi a chamada do ministro Iceta comunicándoche ou premio? E ese momento ao Rafa Nadal que presenciaron vos compañeiros?

-A chamada do ministro foi unha sorpresa. Díxenlle: 'Gustaríame contestarlle con algo divertido e enxeñoso, pero non son capaz'. E logo si, tiven un momento Rafa Nadal. É un tío que ten un talento natural para o tenis, pero que boa parte do que conseguiu foi a base de sacrificio e de traballo. Sempre buscou a forma de seguir e de vencer.Cando está xogando, ves esa ollada de concentración del, que está dentro do partido e logo, se gaña, tírase ao chan. É unha liberación. Para min este premio foi algo parecido despois de 12 anos co libro.

-Nunca pensaches en abandonar «o partido»?

-Varias veces, si, a diferenza de Nadal...

Xesús Fraga viviu un momento Rafa Nadal cando soubo do premio polo ministro de Cultura.
Xesús Fraga viviu un momento Rafa Nadal cando soubo do premio polo ministro de Cultura. VÍTOR MEJUTO

-Sempre soubeches o potencial de novela que tiña a avoa, a túa familia?

-Sempre souben que eramos unha familia especial, no sentido de que a miña avoa estaba en Londres, de que tiña un avó desaparecido... Ao principio, un, que medra con iso, pensa que é o máis normal do mundo. Despois empezas a madurar e tamén a ver a excepcionalidade da situación. Á miña avoa o que lle permitiu a emigración foi sobre todo asumir ese rol ao que se viu forzada polo abandono do seu home. Ela tiña claro que o seu obxectivo era resolver as carencias materiais da familia. Pero na emigración hai moitas historias parecidas... 

-Tes moito dos retratos que fixo dos seus pais Richard Ford e algo, por poñer un éxito recente, coa «Feria» de Ana Iris Simón, por esa exposición da historia familiar. Só que no teu caso cun enfoque claramente feminista.

-O libro de Ana Iris Simón non o lin. Os de Richard Ford si. De feito, hai unha cita ao comezo do libro sobre a necesidade de recuperar as vidas anónimas, de considerar a súa importancia. Entendo que eu sempre fun sensible ao papel das mulleres. Para cousas como as que fixeron a miña avoa, a miña nai ou esa irmá da avoa que colleu a máquina de coser e cruzou España enteira, marchou á República Dominicana, viviu na selva... Para iso hai que estar feito dunha pasta especial. Na miña familia, as mulleres eran unha presenza moi forte. Meu pai e miña nai tiñan repartidas as tarefas domésticas, había na casa unha igualdade moi equilibrada, e eu decateime máis adiante de que meu pai facía comigo cousas que outros pais non facían, como bañarme ou contarme contos. Os exemplos cos que medramos son determinantes na nosa visión do mundo.

-No teu caso non soa a campaña de márketing. 

-Non quero apropiarme dun discurso nin tampouco esaxerar as cousas. Con firmeza, pero con discreción.

-A quen te vés parecendo da casa?

-Sobre os parecidos hai moitas opinións. Imos cambiando o aspecto co tempo. Os parecidos son como as identidades, móbiles. Estamos construíndo e reconstruíndo sempre a nosa forma de ver o mundo e de vernos a nós mesmos. Por iso non me gustan as posicións esencialistas, inmóbiles. Todo é máis fluído do que se pensa.

-Hai un «léxico familiar», como di Natalia Ginzburg, en todas as casas. Cal é esa frase na que colle a túa familia?

-Todas as familias teñen o seu propio repertorio, a súa taquigrafía emocional. Unha frase que define ben a miña é: «Hai máis na pota». Nunha soa frase está contida a xenerosidade, o gusto por comer, por cociñar en abundancia, por compartir...

-De quen che vén o gusto e a man para a cociña?

-De meu pai, sen dúbida. Era albanel de oficio, pero en Londres traballou de cociñeiro nun hospital dous anos. Dábaselle a tortilla. Os callos saíanlle moi ben, e iso que a el non lle gustaban...

-Que misterio ten o éxito? É un meigallo ou traballo?

-É traballo. Tes que aguantar, non tirar a toalla. Soa a manual de autoaxuda, xa sei... Flaubert dicía que as palabras son como o pelo, que canto máis pasas o peite máis brillan. O verdadeiro traballo literario está na reescrita, máis que na escrita, en afinar o mecanismo ata que estea ben engraxado. E hai que saber cando o está, que non sempre o sabes. Eu tiña que estar á altura da historia da miña familia. Pode ser un pánico escénico paralizante.

-O que está máis preto de nós é o máis difícil de contar con honestidade?

-Cada libro ten os seus requirimentos e as súas dificultades. Ser xornalista dáme vantaxe: nunca tiven a tentación de deformar nada, de mover isto aquí e alá para que encaixasen mellor as peza e quedase máis bonito. A historia era a que era, non había forma de cambiala. Iso non quita que, cando recordas, deformas.

-A verdade non é sempre literal...

-Os recordos son relatos. O propio feito de existir é un relato. Somos artefactos narrativos. Non podemos fuxir diso.

-O premio chégache aos 50, só tres meses despois dun accidente que case che custa a vida. Ten a forza dun símbolo, pero é un feito.

-Si. O accidente de coche foi hai só tres meses, está todo aínda moi recente. Pasei entre dous camións, inconsciente. No físico saín ileso, pero no psicolóxico o impacto foi moi grande. É como cando din: «Eu volvín nacer»... Iso.

-Cumprir 50 é comezar a mirar atrás?

-Supoño que si, pero eu sempre fun de mirar para atrás. De pequeno encantábame andar nos caixóns, coller os álbums de fotos da familia, facer preguntas. Supoño que aí houbo unha semente para o libro. Había un caixón na casa con mapas de Londres, planos, tiña un crebacabezas da cidade que sempre estaba facendo e desfacendo, fascinado.

-A illa do tesouro está ás veces nos caixóns da casa. Non hai como o primeiro amor, nin como as primeiras lecturas...

-Cando lin de neno Estudo en escarlata alucinei! Tamén con Michael Bond, o autor de Paddington, que para min era todo un heroe. E encantábame Roald Dahl. Charlie e a fábrica de chocolate penso que foi o libro que máis veces lin. A pegada desas primeiras lecturas é maior que a de ler de maior a Cortázar. E Rosalía... Rosalía sempre estivo na casa. Eu medrei escoitando a Amancio Prada no coche dos meus país, nas cintas. E que Rosalía sexa o cumio do canón é un punto a favor para nós, que nos distingue doutras literaturas. É un privilexio que hai que explotar.

-A túa vida segue igual tras o premio, case non o creo! As chamadas da prensa, propostas, ábrense posibilidades. 

-De momento sigo coa miña vida e pouco a pouco irei vendo como usar o premio como unha ferramenta para darlle protagonismo á literatura.

-En que te recoñeces máis na gran Virtudes? Como concilias esa túa ironía inglesa coa sensibilidade rosaliana?

-Eu teño esa discreción que pode dar a impresión de flegma británica. A ironía é moitas veces unha forma de autodefensa e unha elevada de humor que algunha xente malinterpreta e toma por sarcasmo, que é diferente. Eu procuro non ferir. Miña avoa era impaciente e perfeccionista. Creo que son trazos que comparto con ela.

-Tamén o valor do esforzo. Non te imaxino de lecer...

-Non pasmo moito, pero debería facelo. Cando estás en modo nugallán é cando veñen as ideas. Hai un ensaio marabilloso de Bertrand Russell, Eloxio dá preguiza, que fala dos coñecementos inútiles. Hoxe parece que todo ten que ser rendible. Se estás apampando, é cunha aplicación de meditación. O que vai pasear leva o móbil para contar os pasos! Parece que non podemos facer as cousas porque si, porque nos peta. É demasiado.

-Pero non renegas do tecnolóxico... Fuches dos primeiros compañeiros que recordo con iPod. 

-A nosa xeración ten unha vantaxe. Fomos os últimos nenos en xogar na rúa e os primeros en coñecer a informática. E a tecnoloxía é unha cousa que me vincula directamente coa miña avoa. A miña avoa mandoume un ordenador dende Londres, era un Spectrum. Ela soubo que o futuro pasaba por aí e entendía que parte da súa misión en Londres era propiciar esas oportunidades para a súa familia.

-Hai un xeito galego de escribir e triunfar? A nosa literatura, o cine, a música galega viven un boom tranquilo, hai unha «Galician attitude»?

-Fernández Paz dicía que el escribía de Vigo como Paul Auster de Brooklyn. Penso que a xente se está liberando de complexos e está facendo as cousas con naturalidade e sen renunciar ao que son e o que queren ser. Creo que había unha parte da sociedade galega que vivía un pouco de costas ao que se producía en galego, pero se están derrubando os prexuízos. E iso estase facendo con naturalidade, sen estridencias, nin demagoxias, nin esixencias. Dun modo dialogante, sen renunciar ao que queres facer, pero, ao mesmo tempo, dialogando con todos. Non creo nos guetos nin nas posturas pechadas. A vida é moi curta para pecharse en posturas intransixentes.

-Antes do premio nacional, «Virtudes (e misterios)» namorou a moita xente. Houbo varias libreiras galegas que o recomendaron e luciron antes que ninguén. 

-Si. Son parte do éxito. A min unha cousa que me resulta emocionante é que o libro sempre tivo ese apoio lector. Ao mellor, había xente que tardaba en chegar a el, pero unha vez entraban nel... Houbo moita xente que me comentou que o leu dunha soa tirada. Eu sentinme moi reconfortado por iso. Cando se produciu o fallo do premio, toda esa xente que o apoiou con entusiasmo, e as libreiras e bibliotecarias, elas entendo que senten o premio nunha parte como seu. Iso de non subirse ao carro cando van ben as cousas, senón de apoialas desde o principio, porque o sentes de corazón, é algo do que aprendes moitísimo. Houbo moitas lectoras que fixeron reseñas e foronme chegando cartas de Galicia, de Cataluña, de Canarias, de moita xente que pasou por esa emigración e se sentía implicada na historia da miña avoa e a miña nai. Mesmo escribiume unha lectora de Tarragona que traballaba no mesmo hospital londiniense que a miña avoa durante os mesmos anos. 

-É hora de concluír un paseo que foi moito máis longo que este longo texto, que non quere marchar espido. Parécese a elección dunha chaqueta á dun substantivo?

-Bueno... É un discurso. O aspecto é unha forma de comunicar. Eu sempre digo que a min non me interesa a moda, interésame a roupa. E h ai pequenas marcas inglesas que me gustan moito, como Universal Works.

-Que che dixo a túa nai, Isabel, a outra gran presenza da novela, esa escritora secreta cun aire a Ingrid Bergman, cando lle contaches que levaras o premio? 

-Púxose moi contenta. Meu pai faleceu hai catro anos, e para ela foi moi importante o relato, o do libro, como unha axuda para superar o duelo. Ela pensa en como o celebraría el. E, dende o seu punto de vista católico (non hai que esquecer que a miña nai viviu un ano nun convento nada máis chegar a Londres), está celebrándoo no ceo.