A colombiana faise co galardón literario a través de a voz dunha nena que é filla, nai e pai. Quen non quixo algunha vez desaparecer?
12 abr 2021 . Actualizado ás 09:02 h.Os nenos comprenden perfectamente todo o que sucede ao seu redor, di convencida Pilar Quintana (Cali, 1972). Danse conta do que lles pasa aos adultos e do que estes din cando creen que non os entenden. «O que pasa é que non teñen palabras para nomear o que ocorre, é necesario facerse maior para darlle un nome, un lugar», remata de explicar. Para escribir Os abismos, premio Alfaguara 2021, tomou prestada a voz dunha nena de 8 anos e, con todo, resultou que non lle interesaba tanto pórse na pel da Claudia que se asoma ao precipicio da infancia como na da adulta que, repousado o tempo, conta a historia da nena que un día foi. «Escribindo esta novela deime conta de que os problemas que temos sendo nenos son tremendos, de que cargamos cos dos nosos pais».
-Que son os abismos?
-A novela está chea de abismos xeográficos: transcorre en Cali, que é unha cidade de terras baixas, e nun momento dado os personaxes vanse a unha leira nas montañas e instálanse nunha casa, ao bordo dun cantil, á que se chega por unha estrada chea de curvas. E ao mesmo tempo están os abismos que hai entre os membros desa familia. Hai unha pelexa entre os pais da narradora que é clave. Bérranse e iso é terrible, pero máis terrible é o silencio que se sitúa entre eles despois.
-Cal sería entón o maior abismo nesta historia?
-A protagonista está moi soa sempre, a pesar de que sempre está con xente. A súa nai está todo o tempo en casa, dedicouse só a criala, pero aínda así ela está máis soa que se se fose traballar todos os días. O abismo máis terrible, profundo e insalvable é o do silencio e a soidade.
-A nena Claudia di en varias ocasións que os abismos son «horribles», pero tamén fala dunha «cousa rica na barriga». Teñen algo que nos atrae?
-Exactamente, hai abismos que nos atraen. E aquí vémolo nesas «mulleres das revistas» que sempre están ao bordo, como pensando se saltar ou non. E iso é o que Claudia percibe na súa nai. Dálle terror que teña unha tendencia a estar asomada nese abismo, ten moito medo de que sáeche e déixea soa, máis soa do que xa está, soa de verdade, orfa de verdade. A min de pequena, que se morresen os meus pais parecíame o máis terrorífico.
-Hai moito aquí da túa infancia?
-Para poder crear o personaxe de Claudia tocoume pórme na pel desa nena que fun. A narradora é unha adulta que nos conta a súa vida de nena, pero cóntao desde este punto de vista, o da nena. É como cando un vai ao psicólogo e pídelle que volva á nenez, que se recoloque aí, que a reviva para volver sentila: es adulto e tes as palabras do adulto, pero sentes case do mesmo xeito que cando eras neno. E iso é o que fago. E para facelo tiven que volver aí, para crear eses lugares emocionais tan difíciles, porque creo que moitas veces idealizamos a infancia, desde fóra está idealizada. Sentimos que os seus problemas non son problemas, que a vida era máis doado, e non o era.
-Pero, realmente entenden os nenos o mundo dos adultos?
-Perfectamente, o que pasa é que non poden divorciarse dunha situación tóxica, porque necesitan á súa familia, aos demais, para sobrevivir. E entón llas apañan o mellor que poden. Moitas veces crecen sentindo que a violencia é o normal dentro da familia porque non poden pórlle freo a iso, non poden denunciar esa situación, tócalles sobrevivir aí. Crecen pensando que os malos tratos é normal, e saben perfectamente que os maltrataron, pero ata que non lle dan nome non poden sandar. Ao crecer dáselle ás cousas a dimensión que realmente teñen.
-Que querías contar exactamente?
-No meu anterior libro, A cadela, falaba do desexo dunha muller de ter fillos, unha muller toleada porque quería ter fillos e non o conseguía. Esta novela é a exploración da outra cara: a muller que ten fillos e exponse se era o que realmente quería, a que non está do todo satisfeita co seu papel de nai e atópase xa cunha filla, a que se quizais tivese a oportunidade de elixir nunca escollese ser nai.
-E a maternidade tamén está idealizada?
-Eu creo que si. Hai uns días, durante unha entrevista en televisión, lin un fragmento da novela que conta que tras parir, coa nena nos brazos, a nai di: «Divos meu, non pode ser que teña sufrido tanto para isto, é horrorosa». E a presentadora, xusto ao acabar, díxome que a ela lle pasou exactamente o mesmo. Cando enuncio as escuridades e os lugares que non son magníficos nin fermosos da maternidade, hai mulleres que veñen dicirme en voz baixa que son certos, que a elas lles pasou así. As nais son vistas como unhas santas que aman aos seus fillos sobre todas as cousas e senten amor incondicional, cando iso non é certo.
-E por que decides contar esta historia desde a voz dunha nena de oito anos?
-Creo que narrativamente é máis interesante. O personaxe da nai tamén o é, unha muller frustrada, unha muller insatisfeita co seu papel de nai, pero a nena ve a frustración da súa nai e carga con ela e, ademais, coa súa propia dor e soidade, que ninguén entende como debería entendelo. Ela pásase a novela soa, absolutamente, sufrindo soa. Ninguén se detén a pensar, oe, e esta pobre nena que está a facer? Ten que chegar ao extremo de facer unha cousa determinada nun momento dado para que os seus pais se dean a volta e díganlle, ey, pero que che está pasando.
-Foi duro situarche nesta perspectiva?
-Mira, creo que iso foi o máis difícil de todo o proceso, foi un reto. Hai uns anos empecei a escribir unha historia desde o punto de vista dunha nena: intenteino e intenteino, pero non fun capaz, non o logrei. Tiña a historia, tiña todo, pero non lograba a voz narrativa, así que a deixei e púxenme a escribir outra sobre unha Claudia adulta e o que lle pasaba co seu marido. O problema era que cada vez que quería avanzar nisto, volvía contar a infancia de Claudia, ata que me dei conta de que a historia da adulta non estaba a fluír e concentreime na da nena. Cando rematei o borrador, Claudia a adulta desaparecera e só quedaba Claudia a nena. E o meu esposo díxome: ao final, escribiches a novela da nena. ¡E tiña razón! Escribín a historia da nena, pero non contada por esa nena, contada pola adulta póndose no lugar da nena que foi.
-Como escribe Pilar Quintana?
-Esta novela custoume tanto traballo [catro anos e cinco reescrituras] porque eu nunca me deixo ir, cando me sinto sempre se o que vou contar, e nesta ocasión foi duro situarme. Ao ser eu tan estruturada, non me facía caso a min mesma. Xeralmente teño claro o argumento, fago unha escaleta coas cousas que teñen que pasar e, unha vez que sinto que o edificio está fixo, aí xa si, póñome a escribir. Pero a novela que eu quería contar non era a que quería ser contada.
-E como é situar unha historia nun tempo que non é o actual? Hai medo de ser inexacto?
-Foi un traballo difícil. Eu vivín nos anos 80, pero en 1980 tiña oito anos, era unha nena, e un non pode -¡non debe!- confiar na memoria. A memoria é unha forma de ficción, acomoda as cousas como ela quere. Entón tiven que investigar moito: os modelos dos coches, por exemplo, ou ter coidado en facer cadrar o que ía pasando cos feitos reais aos que facía referencia.
-Non é a primeira vez que recreas a túa cidade natal. Que supón Cali para ti?
-Desde moi novo sabía que quería ser escritora, pero as historias que eu lía pasaban na campìña inglesa ou nas cortes rusas, en sitios moi afastados. E de súpeto lin a Andrés Caicedo, un autor caleño, e descubriume a miña cidade como un escenario literario. Pensei, bo, podo facer a miña literatura en Cali, e foi aí cando souben que podía ser escritora. Sempre souben que quería selo, pero os meus referentes eran moi afastados; aí souben que podía. Fíxome ver que coa miña realidade próxima tamén se podía facer literatura. E é o que me dediquei a facer, coller esa realidade próxima.
-E que papel xoga a vexetación en «Os abismos», sempre presente?
-É que Cali é unha cidade exuberante, con árbores, río, natureza, animais e paxaros. E iso é parte da realidade e eu intento reproducilo. Como narradora, paréceme moi importante que cando o lector entra nunha novela entre nun lugar cun clima, unhas paisaxes, unhas cores e un ambiente que lle faga sentir que está nun lugar verdadeiro. Sempre busco que a natureza forme parte das situacións, pero devandito isto, non a poño porque si, ten tamén unha función narrativa, fala do estado anímico dun personaxe ou, por exemplo, se a escena é opresiva agudiza esa sensación de opresión. Axuda a xerar sensacións.