Victoria Camps, filósofa: «Temos que aprender a envellecer»

Aínda temos unha concepción do traballo da época da revolución industrial, «con moita disciplina e moito horario porque si», e o valor do coidado pendente de converterse no asunto central que en realidade é, advirte Victoria Camps (Barcelona, 1941), catedrática de Filosofía Política e Moral, e conselleira permanente do Consello de Estado, que nos orienta na procura tranquila da felicidade sen caer no spa da autoaxuda. «A pandemia hanos mostrado que hai outra forma de estar no mundo», sinala a filósofa, que publica Tempo de coidados. «E esta forma de estar debería ser máis coidadosa e razoable, menos individualista e arrogante. Coa pandemia habémosnos/habémonos dado conta da importancia de coidarnos e de coidar a outros. Empezamos a ser conscientes do interdependientes que somos, e iso supón xa un cambio, unha forma distinta de vivir, de relacionarnos cos demais, connosco mesmos e tamén coa natureza», considera a que foi membro do primeiro Comité de Bioética de España. «Coidarse, ocuparse dun mesmo, é iniciarse na filosofía», afirma. Sabemos como somos, que desexamos e pensamos, cal é noso deber respecto de nós e os demais?

 -«Tempo de coidados» debuxa un mapa de cambios desde o acougo, que perseguen unha Administración «máis coidadora e coidadosa» e un modelo socio-político máis baseado na cooperación.

-Na cooperación e na coordinación. Vímolo coa pandemia: é moito máis difícil se non nos pomos de acordo.

-Cal foi a lección máis importante deste ano?

-Tomar conciencia do vulnerables e do fráxiles que somos. A pandemia hanos dado sobre todo unha lección de humildade.

«Houbo momentos na pandemia, sobre todo ao principio, de ter moi illadas ás persoas maiores. Iso non é coidar»

-Non todos somos igual de vulnerables...

-Claro que non, esa vulnerabilidade se cerne máis sobre as persoas que son vulnerables de seu porque teñen máis anos. ¡E cóntome, que xa cumprín os 80! Xa estou nesa idade... Habemos visto que non se atendeu adecuadamente esta especial vulnerabilidade. Houbo momentos na pandemia, sobre todo ao principio, de peches excesivos, de ter moi illadas ás persoas maiores. Iso non é coidar... O que reflicte é unha desidia de todos, en especial das Administracións.

-Moito deses maiores, di, xa vivían «illados» en residencias antes de que estalase a pandemia.

-Si. E é revelador o dato de que soamente un 4 % dos maiores que viven en residencias están alí por vontade propia. Oxalá isto obrigue a revisar o modelo de residencias, dependente en moitos casos de intereses económicos, e o tipo de atención que temos, e non só aos maiores, senón tamén aos discapacitados.

-Somos unha sociedade que valora a coraxe, pero non a sensibilidade, como sinala José Antonio Marina ?

-Pero a coraxe é importante, ollo, e é unha das virtudes que máis fallan no noso tempo. Falla por parte daqueles e aquelas que teñen poder, a valentía de facer aquilo que se debe facer. Nótase niso de «Debe facerse, pero non hai vontade política». Que significa «non hai vontade política? Que non hai valentía, que non se atreven a facer o que teñen que facer.

-Pero hai comportamentos temerarios que algúns toman por valentes.

-Non me refiro a medidas efectistas. Valentía en política significa tomar medidas que ás veces son impopulares e non dan votos, pero son as necesarias e son as que achegan máis ao ben común.

-Que país ou Goberno é o modelo neste contexto?

-Non o sei. Hai fallos en todas partes. Non falaría dun país modélico.

-Asusta oír falar, por exemplo, da consistencia e coherencia do modelo chinés...

-Ah, entón a pregunta é outra: Estamos nunha democracia ou non? A democracia ten os seus fallos, é máis lenta na toma de decisións, hai que solicitar opinións de todos os grupos, hai que discutir as cousas, pero hai menos limitacións da liberdade que nos réximes autoritarios. Parto do suposto de que a democracia é o mellor réxime. China non é unha democracia.

«A obrigación de coidar non pode recaer só na familia, que é a principal coidadora, nin só na muller. O coidado hai que repartilo»

-Dos anos 80 ao 2000 o rumbo marcouno un progreso con espazo grande para a liberdade. Quedaron no camiño valores importantes, como o tempo en familia ou o coidado lento dos nosos?

-Pór de manifesto o coidado como un valor esencial ha de ir da man dunha obrigación: repartir o deber de coidar. Hai 50 anos os coidados eran no fogar e deles ocupábanse en exclusiva as mulleres. Pero a obrigación de coidar non pode recaer só na familia, que é a principal coidadora, nin só na muller. E se recae só na familia, acaba recaendo case sempre na muller, que asumiu ese papel tradicionalmente por amor, coma se fose o seu destino. O coidado hai que redistribuílo. É un dereito ser coidados, e isto procrea unhas obrigacións: dunhas debe facerse cargo a Administración e doutras a familia. Pero volver ao mundo das nosas avoas non é a solución. Se caemos na conta de que o coidado supón un valor e un problema é porque a muller saíu de casa a traballar fóra. Pero a obrigación de coidar segue aí. Hai que atendela. O coidado debe ter un valor político.

-Deixounos máis cojos social e humanamente a pandemia?

-Non, non estamos máis cojos socialmente. Máis que a xente, fallou o sistema.

­—«Coidar non é unha mercancía máis sometida ás leis da oferta e a demanda», «coidar non é rendible», escribe. Como podemos resolver de xeito xusto o conflito do amor e a profesionalización do coidado?, que é coidar?

—Pagamos coidadores, pero somos conscientes de que non todo se pode delegar. Tampouco queremos delegalo todo. A relación entre pais e fillos cambiou moito respecto de hai anos, na forma de estar. Coidar é, en calquera caso, algo imprescindible e cheo de imprevistos, no que o afectivo non deixa de estar. Cando se che pon un neno enfermo ás tres da mañá, es ti quen debe facerse cargo, e se os teus pais están mal, o primeiro que debe responder é o que está máis preto. O coidado non é un produto que hai que comprar e vender, pero isto non quere dicir que se deba volver atrás, e abandonar todo á espontaneidade daquel que diga: «Eu fágome cargo». A responsabilidade do coidado, insisto, hai que repartila. O coidado non é unha cuestión privada, é unha cuestión de interese público.

«Ser nai é unha carga que as mulleres levan, por máis que o desexen ou que lles guste»

­—A maternidade profunda a fenda laboral, entende ao Club das Malasmadres?

—Si. A maternidade é un tema que nin o feminismo abordara; deixouno de lado porque era un problema que se resolvía, e aínda se resolve, mal. Ser nai é unha carga que as mulleres levan, isto é así, por máis que o desexen ou que lles guste.

—O problema é político e social, pero tamén hai unha repartición desigual, moitas veces asumido por inercia e amor, en casa.

—E aí non hai lei que valla, por moito que queiras lexislar... No libro resúmoo en que demos moita importancia á vida produtiva e pouca á vida reprodutiva. Pero a produtividade non se sostén sen coidados. Ten pensado ben Katrine Marçal en Quen lle facía a cea a Adam Smith? Quen coidaba ao pai do liberalismo para que puidese producir? Sen eses coidados «invisibles» tería escrito menos... ou peor.

­­—Advirte o gran paradoxo do coidado: algo de tanto valor e tan mal pago.

—Púxoo de manifesto a pandemia cos traballos esenciais. Son os peor pagos, xusto aqueles de os que non se pode prescindir, sanitarios á parte. No coidado da xente maior goberna a improvisación, son traballos nos que crece demándaa pero non se valoran. Adoitan estar desempeñados por mulleres, moitas veces inmigrantes, que realizan un traballo equiparable ao das empregadas do fogar. 

­—As mobilizacións feministas han ir a menos, tamén a conciencia da desigualdade? Daremos un paso atrás?

—Eu agardo que non. Talvez quedemos igual. As prioridades de case todo o mundo cambiaron este ano, empezando por darnos conta de que hai cousas esenciais ás que non dabamos importancia ou non a importancia que teñen, como a saúde. Isto débenos facer esixentes cos Gobernos, coa necesidade de manter un sector público potente. E xa hai xente que xa non quere vivir en grandes cidades, senón en lugares máis amables, sen tanto coche, tanta necesidade de transporte... Pode levar a un cambio no xeito de vivir, non?

—Ao sistema capitalista quedan uns anos, colapsará, tal como prevén algúns expertos?

—En parte está a verse. Que en España se aprobase un ingreso mínimo vital é un paso adiante. O capitalismo non colapsa, corríxese sobre a base de cambios como este e unha redistribución fiscal máis xusta.

—Seremos máis ecolóxicos?

—¡Estamos a selo! Hai políticas que nos obrigan a contaminar menos. Xa sabemos que non podemos seguir depredando igual. Aínda que, claro, están tamén os negacionistas e os extremistas. Este é un mundo moi polarizado. Pero o cambio virá pola moderación; a moderación é a que fai que se vaia transformando a realidade.

­—Están a desinflarse os populismos?

—Podemos ser máis populistas do que o fomos? Cando hai crise, os grupos populistas dan solucións doados que teñen éxito porque introducen certidumbres sen fundamento, pero que a xente busca por comodidade. O populismo a algúns dálles confort, buscar culpables é un xeito de despexar a inseguridade.

«O que máis tememos é ter que vivir o final en soidade, ter que arranxárnolas sos, ser invisibles»

—Envellecer é non estar en Instagram?

—Envellecer non é unha festa. É duro.

—Pero antes da pandemia si o convertemos nunha festa...

—Converter a vellez nunha festa é enganarse.

—Atorméntanos envellecer? Antes asumíase con maior naturalidade.

—Hoxe, máis que envellecer ou morrer, atorméntanos sufrir. O que máis tememos é ter que vivir o final en soidade, ter que arranxárnolas sos, ser invisibles. Temos que aprender a envellecer sen sufrir.

—Cita a Ramón e Cajal para explicar que «o vello é desgraciado porque non pode crear». Como podemos facer máis creativa a vellez, como envellecer mellor?

—Hai un slogan da OMS sobre envellecemento activo: que os maiores sigan sendo activos para non quedar apartados, para non ir perdendo a curiosidade, a conexión. Como se consegue? Deixando que a xente se xubile cando queira, por exemplo, non cando o prescribe unha lei. Logo cunha boa oferta cultural, manter as actividades intelectuais, se o alzhéimer non o impide, claro.

—Revela que a área xeográfica máis lonxeva do mundo é Okinawa e o é por dous factores.

—Si, en Okinawa os centenarios chegan ao 20 % da poboación, e débese, ademais da a alimentación, ao sentido de pertenza que teñen os seus maiores.

—Hoxe non se interna aos nenos nin aos mozos, pero si aos maiores. «Os centros de día e os asilos xeriátricos son algo equiparable ao que foron os internados», apunta. Percibe aquí gerontofobia, como sinala Adela Cortina?

—Non, eu non vexo odio cara aos maiores, pero si vexo unha certa indiferenza, un «para que serven?». Cando un se fai maior, perde a conexión con cambios que van demasiado rápido para o seu ritmo. Isto é o que fai que os maiores se vaian quedando fóra dun mundo que nin lles pertence nin senten que pertencen a el. Okinawa resolveuno coa boa alimentación (só consumen froita, verdura, peixe, soia e a alga kombu) e con ter aos maiores moi integrados (o que aumenta as súas ganas de vivir).

—Hai varias referencias para anotar en «Tempo de coidados», entre outras o libro «Se pode non vaia ao médico», de Antonio Sitges-Serra, que contrasta coa tendencia de hoxe a medicalizarlo todo, da infancia á ancianidad.

—É un bestseller estupendo, para ter en conta. O que sinala é que o coidado está medicalizado en exceso, sobre todo na vellez. Demasiadas probas, demasiada medicación... e esta é, ao final, unha das principais causas de morte: ir sumando medicamentos que ao final nin son compatibles entre eles nin son bos para a persoa.

—A que chama «morrer ben»?

—Non á eutanasia, senón sobre todo a acompañar no proceso final a unha persoa. Hai que aliviar non só a dor física, os coidados paliativos funcionan ben. Pero hai máis, hai que aliviar o sufrimento psíquico, a miúdo invisible, de verse illado ou absolutamente dependente doutros. Aliviar isto ao máximo é coidar.

---

---

---