O libro de Arsuaga e Millás expón dun modo divertidísimo as grandes preguntas: quen somos, de onde vimos e onde imos. Non llo perdan
21 abr 2022 . Actualizado ás 10:54 h.Escribo coa páxina en branco e teño tal entusiasmo que temo non ser todo o expresiva e reflexiva para demostrarlles a miña admiración polo libro que acaban de publicar Juanjo Millás e Juan Luis Arsuaga. Necesito que o lean, aínda que sexa por puro egoísmo, porque quero compartir con máis xente a ilusión que me fixo. Daríanos para tantas conversacións, para tantas preguntas, para tantas deliberacións e para tantas análises sobre os seus protagonistas que só de imaxinalo sinto o mesmo balbordo, a mesma riso e a mesma alegría que me produciu esta marabillosa obra que leva por título A vida contada por un sapiens a un neandertal. Métesche nela co subidón dunha película de aventuras, gozas como nun thriller no que non sabes cal é o seguinte xiro de guion e asómbrasche coa profundidade e o coñecemento de dous homes enfrontados ás grandes cuestións da humanidade.
Juanjo Millás, ao que lle debemos o enxeño da formulación do libro e da súa escritura áxil, sitúase como neandertal, e Arsuaga, como non, é o sapiens-sapiens nesta historia sobre a historia na que os dous se asocian nunha especie de Quixote e Sancho, ou mellor, de Sancho e Quixote, que cabalgan xuntos (en metro ou no Nissan de Juan Luis) polos camiños dos nosos antepasados, pero coa graza e a frescura da linguaxe de hoxe. Para entendernos. Por iso é polo que o seu ejemplaridad resulte tan atractiva para o lector, porque bebendo desa tradición literaria tan frutífera na Idade Media, en que o discípulo pregunta e o mestre ensina, como naquel Conde Lucanor, o seu didactismo, os seus exempla están cheos de comicidade. A maioría das veces pona o neandertal Millás, e outras o sapiens Arsuaga, que é capaz de explicarnos nunha sex shop (o capítulo é para partirse de risa) a falta de competencia espermática da nosa especie.
«A vida sexual dunha femia chimpancé é dun mes cada catro anos, agora ben, durante ese mes pode copular con dez machos o mesmo día. Cando se copula así, os espermatozoides compiten por fecundar ese óvulo. Pensa nunha eyaculación normal nosa [dille Arsuaga a Millás]: é duns trescentos millóns. Feixe cálculos, dez cópulas ao día durante un mes. O macho que produce máis espermatozoides ten máis posibilidades de que os seus xenes pasen a formar parte da cría. E diso trátase. De perpetuar os xenes. Os testículos dos chimpancés son do tamaño dun ovo dunha galiña. Os nosos, do dunha noz. Os nosos antepasados tiveron competencia espermática, pero agora xa non a temos porque formamos parellas estables». «Pero o pene humano é máis ancho que o de calquera outro primate, por que?», pregunta o mestre. Eu non llo desvelarei, xa lles digo que o meu obxectivo é que o leean. Así que sigo.
«Vas vestido coma se foses á presentación dun libro no Palace, non coñeces Decathon?»
Con esa mirada aguda e ao tempo despreocupada do sabio Arsuaga, Millás constrúese como un neandertal desubicado nun mundo descoñecido no que sempre se sentiu o raro. É o tímido nunha contorna excesivamente social. Arsuaga o apabulla coa naturalidade do antropólogo, así que noutro capítulo, antes de recollelo para levalo a ver unhas marabillosas pinturas paleolíticas, impresiónase co aspecto de Millás: «Vas vestido coma se foses á presentación dun libro no Palace, non coñeces Decathlon?», provócao o sapiens. «Levareiche».
«Os artistas prehistóricos para acadar esta perfección tiñan que ter practicado moito. Simplicidade estilística non implica simplicidade mental»
As pinturas dos bisontes —descóbrenos Arsuaga— son dunha simplicidade estilística que hai quen creen que as poden facer os nenos de 9 anos. E como non, o paleontólogo dirixe ao neandertal a un colexio para demostrarlle o incrible: os nenos desa idade non dan pé con bóla debuxando esa mesma figura. «Simplicidade estilística non implica simplicidade mental [...]. Os artistas prehistóricos para acadar esta perfección tiñan que ter practicado moito, quizais na area da praia ou a dun río cun pau. Non sae á primeira». Iso conduce a Arsuaga a reflexionar sobre o tamaño do cerebro para explicar que un dos misterios da bioloxía humana é que os nenos teñan o cerebro dun adulto nun corpo tan pequeno. «No resto dos mamíferos o desenvolvemento é gradual; é unha estratexia nosa: hai que socializar. E canto máis pequeno sexa o corpo, mellor, porque sae máis barato: consome menos calorías».
Está neste libro, por suposto, a certeza de que aínda seguimos tendo algo de peixe, que somos unha quimera (cun tronco dun tipo e o noso bipedismo que é unha perfección mecánica); está a oda ao fémur, o óso ao que lle debemos todo; a cuestión dos distintos pobos (que non razas) e o porqué dos ollos rasgados dos chineses. E está o gran debate que expón Arsuaga: somos unha especie domesticada, cada vez somos máis mansos. «Os seres humanos xogamos toda a vida e xamais chegamos a adultos», explica. En que consistiría para un ser humano chegar a adulto?, pregunta desnortado o discípulo Millás. «En converterse en neandertal», responde rotundo o sabio.
«No paleolítico eran igual de listos que nós, se non máis. No neolítico empeza a foderse todo»
Da beleza das pinturas rupestres a contar a dieta do paleolítico hai un paso e o pé para avanzar dáo de novo o sapiens Arsuaga: «Nesa época non tiñan un gramo de graxa, eran igual de listos que nós, se non máis. Eran coquetos, pasábanse o día decorándose, embelecéndose, e para min iso reflicte un estado de ánimo. Porque a xente deprimida abandónase». «No Neolítico é cando empeza a foderse todo, cando xorden os silos e os celeiros empeza o aburguesamiento. É o que afirman Harari e Christopher Ryan», revela Arsuaga, que desmonta a teoría de que agora vivamos máis tempo. Pero, claro, non lles direi por que.
Si lles confirmo con devoción que Millás é a voz deste libro, o que se comeu as horas e horas de gravación das conversacións con Arsuaga e o que sufriu máis arrefriados debido ás excursións en plena natureza. Pero sen ese xeito tragicómica que ten el de narrar, non habería o salseo e a murmuración de achegarse a estas dúas vidas, a estes dous homes e ás súas contrarias formas de ser que se agradece tanto. Millás aviva a reflexión e anima a lectura das 216 páxinas que se che van nun volao e que piden, por favor, segunda parte. Léano. Así poderemos falar. A historia debe continuar.
