Por que se afundiron os grandes concellos do século XIX?
A Estrada, Ortigueira e A Fonsagrada estaban entre os municipios con maior censo fai máis de cen anos, chegando a superar a Vigo ou Ourense
Mensaxes e comentarios a manuel.varela\
A feira de San Claudio, en Ortigueira , reunía a finais do século XIX a unhas 3.500 persoas chegadas desde Monforte de Lemos ou Villafranca del Bierzo doce veces ao ano. A capital de Ortegal era entón un dos concellos máis prósperos e poboados de Galicia, cuns 18.000 veciños, situándose como o sétimo municipio con maior censo, por amais de Ourense ou Vigo. «O agrarismo nace aquí a comezos do século XX, con figuras como Luciano Pita que modernizan o rural. Chegan ferramentas que nunca se viran, como as trilladoras ou os arados de ferro», describe Xosé Carlos Breixo, investigador e cronista oficial do concello, inmerso desde hai décadas nunha profunda depresión demográfica que lle deixa con menos de 6.000 habitantes.
A listaxe das sete grandes cidades galegas non se configurou aínda. Hai un século, A Estrada era o segundo concello máis poboado por detrás da Coruña. Ortigueira pechaba o ránking sétimo, seguido por Lalín e A Fonsagrada. «Había unha densidade de poboación moi elevada polo sistema agrario», explica Pegerto Saavedra, catedrático nado na Fonsagrada e membro da Real Academia Galega de Historia. O municipio segue sendo o máis extenso da comunidade e, ata 1928, incluía tamén Negueira de Muñiz, que en 40 anos perdeu o 80 % do seu censo pola construción dun encoro que alagou aldeas e pola emigración, máis tardía na montaña lucense que no resto de Galicia.
O sistema do «herdeiro único»
A Fonsagrada rozou os 20.000 habitantes na década dos anos vinte, postergándose a sangría demográfica polas migracións ata despois da Guerra Civil. Por unha banda, segundo o catedrático, estaba a implantación dos cultivos de pataca estendidos pola comarca que permitiron incrementar o número de veciños. O outro motivo é de tipo social. «A familia era moi extensa. Estaba implantado o sistema do herdeiro único, que perdurou ata hai apenas cincuenta anos», di sobre un armazón de mecanismos interfamiliares que buscaban garantir a continuidade da casa petrucial. «O fillo maior cásase cunha muller e queda na casa. As seguintes irmás casan co herdeiro único doutra familia. Isto provocaba que quedasen moitos homes solteiros», continúa. «O tipo de agricultura na montaña precisa de moita forza de traballo e impedía que a xente marchase da casa, que valorábase coma unha institución», engade.
«Nunha taberna, hai 50 anos, atopaban corenta solteiros, as mulleres non estaban porque xa emigrasen» A ausencia das famosas escolas de indianos, como a levantada en Betanzos polos irmáns García Naveira, evidencian tamén a tardía migración nestas zonas. A xente necesitaba recursos para vivir e a montaña, nesa época, ofrecíallos. «A ideoloxía do herdeiro único facía que o irmán condenado ao celibato asumise a súa posición. Traballa en beneficio da casa. Non era un sistema operativo, pero funcionaba», apunta Saavedra. E fíxoo ata mediados dos cincuenta, cando decenas de mulleres da comarca puxeron rumbo, fundamentalmente, a Barcelona. «Teño falado con antropólogos que nunha taberna atopaban cuarenta solteiros, as mulleres non estaban porque xa emigraran», expón. A partir de entón, a emigración e o envellecemento afunden A Fonsagrada, que hoxe conta cuns 3.600 veciños.
A emigración afunde Ortigueira
Os emigrados desde Ortigueira converteron o envío de divisas nun dos alicerces da economía local. Levantáronse luxosos edificios e creáronse numerosas sucursais bancarias para recibir o diñeiro chegado desde Cuba ou Arxentina. O contexto mellorou coa introdución do eucalipto a partir de 1860, que trouxo consigo serradoiros e unha nova forma de explotar o monte. «A economía medra por eses produtos, pero todo racha nos anos trinta», afirma Xosé Carlos Breixo, que fixa na chegada da ditadura e a autarquía dos corenta o empobrecemento da zona. «A xente vese obrigada a emigrar».
[[\
O cronista do concello identifica outros elementos que contribuíron ao declive demográfico da que foi sétima urbe galega e que hoxe non acada os 6.000 habitantes. «Condénanos que non se fixese un cinturón cantábrico que conectase o norte. Como vai haber empresas en Cariño se, para chegar, hai unha única estrada para ir e volver?», lamenta. A independencia deste municipio, en 1988, supuxo o golpe definitivo para Ortigueira, xa que Cariño —que xunto a Espasante chegou a contar con máis de mil persoas dedicadas ao mar— pasa a xestionar o comercio marítimo da zona a través do seu porto. «O illamento polas comunicacións e a emigración sentenciaron Ortigueira», argumenta Breixo.
O éxodo galego tamén se acentuou na Estrada que, a diferenza dos anteriores exemplos, sufriu un declive no seu censo menos pronunciado. «O rural baléirase e perde habitantes drasticamente en favor da vila, que crece a expensas disto. Mesmo da súa contorna, desde Agolada, Sobrado ou Ordes», apunta Juan Andrés Fernández Castro, doutor en Historia e director do Museo do Pobo Estradense. Ofrece o mesmo diagnóstico Rubén Lois, catedrático de análise xeográfica rexional na Universidade de Santiago. «A poboación das aldeas diminúe, pero resiste nos núcleos cabeceira e mesmo medra», relata o investigador.
«A finais do XIX afúndese o modelo productivo rural. Era unha economía de autoconsumo, na que se pasaba moita fame. Os que quedan no rural, experimentan unha transformación agraria», continúa Lois. A introdución de novas técnicas que axilizan os labores na terra obriga a que miles de persoas teñan que deixar o campo rumbo ás cidades ou ao estranxeiro: «Con menor poboación hai máis productividade». Na Estrada, onde o padrón supera os 31.000 censados ata os anos cincuenta (hoxe aínda se mantén por amais dos 20.000), a transformación centrouse na gandería.
Lois propón «fixar poboación nova» nestes concellos. No caso da Fonsagrada, a través dunha xestión do monte máis intensa e a explotación do Camiño Primitivo. Na Estrada, aproveitando o seu enclave entre Pontevedra e Santiago que lle permita entrar nos mercados urbanos próximos. Medidas urxentes para unha comunidade onde, desde 1950, máis de 240 concellos perderon poboación. Polo menos 160 fixérono en máis da metade.
