Morre Jiri Menzel, o cineasta checo que gañou un Óscar co seu primeiro filme e sobreviviu á censura do réxime comunista

É un dos grandes referentes da sétima arte en Europa, aínda que -ao proceder dunha cinematografía de escala media como a checa- a distribución e a exhibición da súa obra foi tarefa en gran medida de festivais, cineclubes e salas de cine de autor. Tiña tanto talento Jiri Menzel (Praga, 1938) para as pequenas historias humanas que, cando aínda non acadara a trintena, en 1966, rodou a súa primeira longametraxe, Trens rigorosamente vixiados (1966), e logrou ao ano seguinte o Óscar ao mellor filme en fala non inglesa, por certo, en disputa coa cinta de Claude Lelouch Vivir para vivir (nada menos que con Yves Montand, Annie Girardot e Candice Bergen na repartición) e coa adaptación do ballet de Manuel de Falla O amor brujo realizada por Francisco Rovira Beleta (con Antonio Gades e A Polaca como protagonistas).

Menzel morreu o pasado sábado aos 82 anos, segundo informou horas despois a súa esposa, Olga Menzelova, na rede social Facebook, onde relata que faleceu tras unha longa pelexa contra a enfermidade e confortado pola calor da súa familia: «O noso querido Jiri, ese valente entre os valentes... O seu corpo abandonou este mundo trivial nos nosos brazos [...]. Foi a nosa maior honra e privilexio poder estar ao teu lado na túa última peregrinaxe á eternidade».

Prolífico autor teatral, actor e escritor, recoñecido en Francia como cabaleiro da Orde das Artes e as Letras, foi, sobre todo, un alicerce da denominada Nova Vlná -a Nova Onda Checoslovaca, que xurdiu en 1963 contra a excesiva ideologización do cine e feneceu só cinco anos despois arroiada pola brutalidade dos tanques soviéticos, de paso que esmagaban as protestas pacíficas da Primavera de Praga- na que destacaron Milos Forman e outros cineastas como Jan Nemec, Ivan Passer, Jaromil Jires, Vera Chytilová, Ján Kadár e Elmar Klos. Pero Menzel -ao contrario de Forman e Passer, que triunfaron (non na mesma medida) en Hollywood- decidiu quedar no seu país, polo que houbo de enfrontarse á dura censura do aparello comunista.

Esta opresiva vixilancia, acoso e derriba fíxose especialmente patente cun dos seus títulos máis celebrados, Alondras no arame (1969), que foi explicitamente laminado polo réxime. É máis, Menzel xa non volveu dirixir ata 1974. E deuse un feito paradoxal, case surrealista, propio do seu humor: cando finalmente se estreou, en 1990, a cinta alzouse co Oso de Ouro na 40.ª edición da Berlinale.

Tanto en Alondras no arame como en Trens rigorosamente vixiados Menzel adaptaba relatos do gran novelista checo Bohumil Hrabal (1914-1997), outro espírito humilde e libre que, como el, decidiuse por unha oposición ao réxime comunista silenciosa, discreta e desde dentro. Isto lle granjeó a Hrabal numerosos reproches e ataques -mesmo foi tachado de colaboracionista e traidor- e comparacións agraviantes con outros grandes da literatura do seu país que elixiron o exilio, como o xa case francés Milan Kundera.

Bebendo da pluma de Hrabal, Menzel rodou tamén A festa das campanillas verdes (1984) e Eu servín ao rei de Inglaterra (2006). Ambos os autores coinciden nesa visión do mundo que concita o fantástico e o cotián, que busca a vida sinxela das xentes, a taberna e a cervexa, que evoca o espírito de Jaroslav Hasek e as aventuras do bo soldado Svejk, entre o humor máis surrealista e o máis costumista, e que deixaba por veces en evidencia a novidade do realismo máxico de Gabriel García Márquez.

Ese cóctel que tan marabillosamente manexaban Menzel e Hrabal é un prodixio de empatía e sabedoría popular, unha rebelión ideolóxica que nada ten que ver coa manifestación ruidosa e si coa vida do pobo. Dicía Menzel que sempre admirou de Hrabal a súa capacidade para «mirar ás persoas e velas como realmente son», sen espaventos, porque o escritor, incidía, «aínda amaba ás persoas».

Trens rigorosamente vixiados narra a historia de Milos, un mozo aprendiz de garda de estación ferroviaria que, deprimido polo fracaso no amor, acaba por erixirse nun heroe da resistencia contra o nazismo.

---

---

---