Dona Emilia tamén sabía de escotes

«Cando se inclina, non che podes imaxinar o espectáculo». Así de gráfica e espontánea describía Emilia Pardo Bazán á súa amiga íntima Carmen Miranda de Pedrosa o aspecto de Madame Gautreau, unha coñecida dama da alta sociedade parisiense de finais do século XIX que adoitaba enfundar a súa silueta de reloxo de area nun vestido negro sen corpiño, suxeito unicamente por uns estreitos tirantes. Lévanse os escotes vergonzantes», advertía á súa querida comadre. Porque a galega, ademais de 600 contos, máis de 40 novelas, outros tantos ensaios, diálogos e monólogos teatrais, crónicas de viaxes e artigos xornalísticos, completou a súa copiosa faena literaria cun avultado puñado de cartas das que se extraen a o  menos dúas conclusións: que tiña lume dentro -aí a súa fecunda e apaixonada correspondencia con Galdós- e que foi unha gran e categórica prescriptora de moda.

Resulta que dona Emilia era experta en cuestións de estilo e tendencias, coñecedora das reviravoltas dunha industria á que lle deu acceso a liberdade de movementos que lle permitía a súa privilexiada posición social, pero tamén (e especialmente) a súa insaciable curiosidade. «Como se puxese a indagar sobre un tema, convertíase nunha experta -observa a galega Branca Rodríguez Garabatos, autora da tese Moda da Belle Epoque e indumentaria na obra de Emilia Pardo Bazán-. Hai enciclopedias de moda que non abarcan tanto vocabulario como o que usa ela». A condesa, sinala, tivo oportunidades, pero ademais moito interese, curiosidade intelectual e moitísimo talento. «Unha persoa así é capaz de facer todo o que se propoña. Viaxaba a miúdo a Madrid e a París, coñecía as casas de moda de primeira man (falaba deles nos seus textos con descricións moi prolixas) e relacionábase con todo o mundo; de feito, na súa correspondencia di que hai modistas que lle facían prezo».

Este exhaustivo traballo de investigación, dirixido por Chema Paz Gago e que Rodríguez presentou dous días antes do 8 de marzo ante un tribunal integramente feminino, perfila á intrépida, inqueda e atrevida Pardo Bazán xa coñecida, pero descorcha tamén a unha muller moi feminina, «aínda que a imaxe que teñamos dela, a dunha señora bastante rotunda fisicamente, poida non ser a de alguén preocupado polo seu aspecto». Estábao, asegura a experta, preocupáballe a súa gordura e mantíñase pendente do adecuado da súa vestimenta, da súa aparencia e da impresión que causaba. «Era unha muller realmente contemporánea aínda que a vexamos como unha figura decimonónica».

Fai máis de cen anos, dona Emilia xa se expuña cuestións como por que en España se piropeaba ás mulleres pola rúa ata pólas coloradas e en Francia non; reflexionaba sobre se determinadas modas eran ou non decentes, hixiénicas ou convenientes para a saúde feminina; e trazaba nas súas misivas bosquexos de abrigos, chapeus, chaquetas e mesmo peiteados. «É curioso, porque o peiteado característico co que se lle identifica debúxao nunha das súas cartas cando se pon de moda e di que levan ‘uns peiteados que fan unhas cabezas altísimas'; logo ela aparece nas fotos con el». Era unha muller adiantada ao seu tempo que, ademais de vivir a moda, tamén a pensaba.

A moda, ao servizo da narración

Durante a súa indagación, Rodríguez fixouse en que en ningunha enciclopedia en castelán aparecía un modisto ao que Pardo Bazán aludía recurrentemente e que resulta que foi un dos máis importantes da súa época, Felix Poussineau, o Felipe Varela da primeira dama da República. «Que recupere un deseñador do que ninguén soubo dicirme nada no Museo do Traxe de Madrid nin no de París ten un gran valor histórico». Porque a condesa documenta na súa correspondencia privada (e tamén nos relatos) os seus coñecementos sobre o armazón industrial, artesanal, económico e comercial de entón, pero tamén utiliza o seu interese pola moda como un recurso narrativo para caracterizar a psicoloxía dos seus personaxes femininos, quen, seguramente, non serían tan complexos se a autora non se detivese nos seus vestidos ou na súa obsesión polos trapos, apuntamentos que permiten contextualizar os seus textos e adiviñar cando foron escritos en función das tendencias que neles aparecen. «Probablemente, ninguén como Pardo Bazán soubo ver entre os pliegues, moños, aderezos e fondos de armario das mulleres que a rodeaban e dos seus personaxes un universo feminino tan fascinante e cargado de dobres significados».