O cronista da realidade poscolonial

Xesús Fraga
xesús fraga REDACCIÓN / LA VOZ

CULTURA

DPA | Ulf Andersen

O Premio Nobel de Literatura, Vidiadhar S. Naipaul, falecido o sábado en Londres, retratou con agudeza e polémica os conflitos de identidades e sociais tras o declive do Imperio británico

13 ago 2018 . Actualizado ás 05:00 h.

O Imperio británico se desmembró e transformouse na Commonwealth de nacións. Xurdiu un novo escenario cos seus propios conflitos. Tamén coa súa literatura. A diferenza do período anterior, no que a mirada que prevalecía era a do colonizador, outras voces reclamaron o seu dereito ao relato da súa realidade. A xeración que accedeu á independencia tamén conquistou a narración, aínda que -na súa maioría- fose a través da lingua do imperio: nacera a literatura poscolonial.

V. S. Naipaul (Trinidad e Tobago, 1932-Reino Unido, 2018), falecido o pasado sábado, non foi só un dos primeiros escritores -por cronoloxía e estatura literaria- en captar en palabras a ansiedade que aínda sacudía ás nacións emerxentes tras a retirada dos británicos. Dalgún modo, a súa propia biografía parecía predestinada a encarnar o tránsito -xeográfico e cultural- obrigado en quen se viron obrigados a armar o seu propio compás para orientarse entre as ruínas do imperio.

Vidiadhar Surajprasad naceu o 17 de agosto de 1932 en Chaguanas, unha pequena cidade de Trinidad e Tobago á que chegaran desde a India os seus avós, de ascendencia nepalí, para traballar nas plantacións de azucre. O pai do futuro escritor cumpriu outro tópico, o da asimilación da segunda xeración inmigrante, e converteuse en xornalista -en inglés- para o Trindade Guardian. Foi el quen inculcou no neno Vidia o amor pola literatura e os grandes autores do canon, que o futuro escritor consolidaría nun novo clixé: tras asistir a unha escola que replicaba no Caribe o modelo de educación británica, emprendería a viaxe á antiga metrópoli grazas a unha bolsa que lle permitiu estudar en Oxford.

O seu paso por Inglaterra foi a confirmación dese malestar íntimo que se acha na raíz de boa parte da literatura poscolonial, o desarraigamento: se en Trindade non encaixaba no ambiente familiar e local, tampouco no Reino Unido, onde no fondo era un inmigrante nun país que aínda non se acostumou a convivir con antigos súbditos imperiais, atopou o seu sitio. Sufriu unha crise persoal que derivou en 1952 nunha viaxe repentina a España, pero que tampouco conseguiu o solaz que ansiaba.

Naipaul asumiu na súa persoa ese carácter multicultural que se asociou á circulación entre Londres e a Commonwealth. Traballou na sección caribeña dos servizos internacionais da BBC, e foi alí onde, ao evocar as paisaxes trinitarios, empezou a escribir relatos e retratos inspirados naquilo que deixara atrás. Aqueles fragmentos cobraron unidade cando foron publicados como Miguel Street, o inicio dunha carreira que ha cartografiado os conflitos e contradicións do poscolonialismo. Unha casa para Mr. Biswas plasmou a ambición inmigrante. An Area of Darkness é o pesimista fundido a negro co que pecha a súa viaxe á India, unha procura de raíces que desemboca no contrario, o maior dos desarraigamentos. In a Free State e A Congo Diary examinaban as feridas da explotación europea en África.

Os seus puntos de vista non excluían a polémica. Acusóuselle de imperialista, misógino, reaccionario ou racista, xa que, lonxe de atribuír todos os males a Occidente, insistía en esixir responsabilidades ás propias sociedades poscoloniales polas súas pésimas xestións económicas, o desprezo aos valores democráticos ou o fundamentalismo relixioso, como escribiu en La Voz o profesor da Universidade de Santiago e especialista en Naipaul, Jesús Varela Zapata, cando o escritor recibiu o Nobel no 2001.

Enfrontamentos

Tamén a súa vida privada contaminou a súa escritura. Ademais do enfrontamento ideolóxico con outro autor poscolonial, Derek Walcott, foi soado o seu agre desencontro con Paul Theroux, quince anos de insultos cruzados ata que Ian McEwan mediou entre eles para restablecer a paz e a antiga amizade. A súa vida conxugal e extramarital foron notorias. Tampouco contribuíron á súa imaxe os seus frecuentes desplantes e exabruptos en entrevistas.

Un retrato totalmente oposto é o que fixo Carlos Casares, quen o tratou durante tres días en 1992 e a quen lle pareceu «amable, delicado, cortés». Casares relatou nunha das súas columnas en La Voz como Naipaul gozaba dun bo caldo con nabizas ata que, inquedo, preguntoulle ao galego se o prato levaba carne de porco. Casares díxolle a verdade e Naipaul deixou para comer. Pero en 1994, nun novo artigo, cambiou de versión e asegurou que, véndoo tan entusiasmado, contoulle unha mentira piadosa.

Naipul, en catro libros

«Miguel Street»

Un fresco da vida en Porto España a partir dos recordos de infancia de Naipaul. Os personaxes memorables non poden esconder a decepción do narrador cando se marcha e dáse conta de que alí a vida, sen el, segue o seu curso sen que o boten en falta.

«Unha casa para Mr. Biswas»

O texto fundamental dunha obra ampla e variada. O señor Biswas, indio de Trindade, encarna as aspiracións e soños do inmigrante que anhela triunfar, algo que simboliza a casa do título, a pesar das frustracións que se atopa no camiño.

«Un recodo no río»

O foco pasa do Caribe a África. Salim, un tendero musulmán, observa os cambios que se suceden na nova era poscolonial. A novela foi encomiada e aldraxada a partes iguais, pola súa mestría literaria e polo seu crítico punto de vista.

«Ler e escribir»

Sen ser un teórico da literatura, Naipaul deixou páxinas de sumo interese sobre o oficio, reunidas neste volume. Desde a súa relación coa cultura oral hindú ata as súas dificultades iniciais, testemuña unha longa carreira dedicada ás letras.